نانوتکنولوژی و کاربردهای نظامی آن

نانوتکنولوژی اغلب به عنوان ابزار توانمندسازی عمل می کند که به شیوه ای مهیج کاربردها را بهبود می بخشد. انتظار می رود که این تکنولوژی اساس بسیاری از کاربردها در صنایع دفاعی شود. تأثیر بالقوه نانوتکنولوژی بر مجموعه نظامی – صنعتی زیاد بوده است. در طول چند سال گذشته، حاصل پژوهش های نانوتکنولوژی منجر به مواد محکم و سبک وزنی شده است که توانسته بر صنایع دفاعی تأثیر عمیقی بگذارد. کاربردهای دفاعی نانوتکنولوژی بسیار زیاد است؛ از حس گرهای WMD، کیت های حفاظتی رزمنده ( زره هوشمند، استتار فعال )، و کمک های پزشکی ( مهار سرایت بیماری ) گرفته تا مواد خوددرمانی و نانوالکترونیک را شامل می شود. نانوتکنولوژی بیش از یک تکنولوژیِ در حال تکامل است و از دیدگاه نظامی بیشتر در مرحله پیدایش است و از این رو بسیاری از کاربردهای نظامی در واقع احتمالات نظری هستند که نیازمند تحقیق و توسعه عمیق تری می باشند. همچنین در این مرحله اولیه گسترش، در بسیاری از دولت ها ممکن است به دلیل چالش های تکنولوژیکی، هزینه ای و نبودن ارزش ثابت شده این تکنولوژی در میدان جنگ، بی میلی ذاتی برای سرمایه گذاری در این تکنولوژی در دفاع، وجود داشته باشد.
در حال حاضر، مواد نانویی که از ویژگی های شیمیایی، فیزیکی و مکانیکی بی نظیر و سودمندی برخوردارند، پتانسیل خود را برای انواع گسترده کاربردهای دفاعی به نمایش می گذارند. مواد نانویی پیشرفته به وسیله ویژگی های جدیدی مانند نسبت های مقاومت ارتقا یافته به عرض ( Improved strength to width ratios )، برای پیشرفت تسلیحات کنونی و سخت افزارهای نظامی کاربرد دارد یا بازتاب پذیری را برای کاربردهای مخفی به پرتوهای الکترومغناطیسی تصحیح می کند. همچنین، سیستم های کامپیوتری بادوام برای موشک ها و سایر تسلیحات را می توان با استفاده از الکترونیک مولکولی ساخت. این علم که « مولِترونیک » نیز نامیده می شود از واحدهای مستقل مولکولی برای ساخت اجزای الکترونیکی استفاده می کند. با بهره گیری از ویژگی های مهندسی ژنتیک، از لحاظ تئوری می توان نانوماشین هایی ساخت که به چند جز از وسایل نقلیه خسارت وارد کنند؛ مثلاً ممکن است لاستیک تایرهای وسایل نقلیه نظامی را خراب کنند. همانند سلاح های غیرمهلک، مواد شیمیایی روی جاده ها پخش می شود تا تایر وسایل نقلیه را آب (ذوب) کند. در خطوط مشابه، تکنولوژی که بیو و نانو را ترکیب می کند ممکن است برای آسیب به تایرهای وسایل نقلیه نظامی به وجود آیند و به خاطر اندازه نانوماشین های استفاده شده برای این هدف، دشمن هرگز متوجه این نیّت نخواهد شد (26). پاراگراف های بعدی نگاهی به چندین کاربرد موجود و مربوط به آینده نزدیک نانوتکنولوژی و تأثیر آنها بر ارتش می اندازد. به منظور این بحث، بیشتر کاربردهای خاصی که نانوتکنولوژی بر آن واقعاً تأثیری گذاشته است یا انتظار می رود در آینده نزدیک تأثیر گذارد مدنظر قرار گرفته است.

الکترونیک، کامپیوتر، حسگر

تصور می شود که پیشرفت های انجام شده در علوم میکروالکترونیک، فوتونیک و مغناطیس با هم، قابلیت های کامپیوترها و پیوندهای ارتباطی را بالا ببرند (27). الکترونیک حوزه ای است که نانوتکنولوژی در آن به ثمر نشسته است. استفاده از کاربردهای نانوتکنولوژی هزینه را کاهش و عملکرد حافظه، نمایشگرها، پردازشگرها، اجزای فعال با نیروی خورشیدی و سیستم های جاسوسی جاسازی شده را افزایش می دهد (28). انتظار می رود که کوچک سازی، ریزپردازشگرها را برای سریع تر کار کردن، و در نتیجه بالا بردن هر چه بیشتر سرعت محاسبات کمک کنند. این امر تنها زمانی امکان پذیر است که این تکنولوژی بتواند حجم زیاد گرمای تولید شده به دلیل سرعت های بیشتر توسط این ریزپردازشگرها را از بین ببرد. مواد نانویی بهترین راه حل ها را برای شکستن این سدها به صنعت ارائه می کنند (29). با این وجود، شیوه های کنونی، مانند فوتولیتوگرافی ( فرآیندی که با آن شکل هایی با مقیاس کوچک از آی سی ها خلق می شوند )، که برای تولید تراشه های سازنده ساختارهای کوچکتر از 100 نانومتر استفاده می شوند، هزینه زیادی در پی دارد. در حال حاضر، اقداماتی برای بادوام تر کردن گزینه های ارزانتر مانند لیتوگرافی با پرتوی الکترونی و لیتوگرافی نرم صورت می گیرد (30).
در برخی موارد محدودیت های تکنولوژی های دیگر که با تجهیزات نانوتکنولوژی در کنار هم قرار می گیرند پیشرفت در زمینه نانوتکنولوژی را تضعیف می کنند. برازاندن سیستم های الکترونیکی نانوتکنولوژی به دستگاه بسیار کوچکی شاید امکان پذیر باشد. ولی از آنجایی که باطری ها نمی توانند به موازات آن کوچک شوند، تأمین نیرو ممکن است با مشکل روبرو شود. پس یک سیستم با اندازه میکرومتر همچنان به پشتیبانی نیرویی به بزرگی سانتیمتر نیاز خواهد داشت. در چند مورد برای سیستم هایی که با رادیو با فاصله دور ارتباط برقرار می کنند آنتن های بزرگتری نیاز است (31). در آینده نزدیک ممکن است سیستم های نانوالکترونیکی تحت چنین محدودیت هایی تولید شوند.
یک حسگر معمولاً ویژگی های محیطی مانند دما، الگوهای نوری و مقاومت میدان مغناطیسی را به یک ولتاژ الکترونیکی تبدیل می کند و سپس این اطلاعات را پردازش کرده و انتقال می دهد. نانوتکنولوژی به جای حسگرهای سانتی متری حسگرهای کوچک تری با اندازه های کمتر از میکرومتر را می پذیرد (32).
در آینده، ممکن است قرار دادن هزاران حسگر این چنینی در منطقه ای خاص برحسب نیاز میسر باشد. همچنین، حسگرهای ساخته شده از مواد نانوکریستالی شدیداً به تغییر در محیط حساسند. کاربردهای نوعی برای چنین حسگرهایی دودیاب ها، یخ یاب ها بر روی بال های هواپیما، حسگر عملکرد موتور اتومبیل و غیره می باشند (33).
سال ها است که انقلاب الکترونیک و ارتباطات، تبدیل تجهیزات حجیم و ایستا را به دستگاههای سبک و قابل حمل امکان پذیر ساخته است. بهترین نمونه آن می تواند کامپیوترهای لپ تاپ و تلفن های موبایل باشد. با این وجود، این تجهیزات با توجه به منبع انرژی شان از ضعف عمده ای رنج می برند (34). در حال حاضر، به ایجاد انواع جدید منابع انرژی به ویژه برای لوازم سیار مانند لپ تاپ و تلفن های موبایل نیاز است. همانطور که قبلاً در چند نمونه دیگر نیز توضیح داده شد، تجهیزات مبتنی بر نانوتکنولوژی از محدودیت عدم حضور تأمین انرژی سازگار رنج می برند. تکنولوژی ها امروزه دریافته اند که باید راه حلی برای این محدودیت از طریق ریشه نانوتکنولوژی بدست آورند. همچنین، پژوهش های بیشتر در این زمینه می تواند این تکنولوژی ها را در محقق ساختن موج بعدی رشد فن آوری اطلاعات، « محاسبات فراگیر » (35) ( توسط نانوتکنولوژی )، کمک کند.
از دیدگاه نظامی، استفاده از نانوتکنولوژی در زمینه الکترونیک، کامپیوترها و حسگرها به ویژه بر محورکاهش اندازه ابزارهای کنونی می چرخد و نه تنها باعث بازدهی انرژی، بلکه موجب بازدهی عملکرد آنها نیز می شود.

دفاع زیستی

پس از واقعه یازدهم سپتامبر، پاسخ به بیوتروریسم به شکل اختراع تکنیک های جدید به سرعت افزایش یافت. نانوتکنولوژی به عنوان جبهه جدیدی در دفاع زیستی زود پدیدار می شود. در حال حاضر، نانوتکنولوژی ابتدا به سوی پیشرفت حسگرهای زیستی استفاده می شود. یک دستگاه حسگر برای یافتن عامل های گاز – اعصاب در جو بر اساس کاربردهای نانوتکنولوژی در حال گسترش است (36). این تکنولوژی همچنین در تولید انبوه طیف سنج های زیستی شیمیایی که برای ردیابی عامل های جنگی استفاده می شوند مفید واقع شده است (37).
تکنولوژی ای همانند حسگر تشخیص سمی بودن وجود دارد که دارای سکوی ریزتراشه تک سلولی است. با این تکنولوژی، اهداف مولکولی را می توان به درون سلول وارد کرد یا سلول را می توان در زمان نظارت مداوم برای مرگ سلول به آسانی در مواجهه با محیط قرار گیرد، - بازخوانی مستقیم و نسبتاً لحظه ای است. این سکو وسیله نفوذ به کاربردهای دارویی و زیست جنگی است (38).
سلول ها که در آنها بسیاری از فعالیت های زندگی و کنش های سطوح پروتئینی اتفاق می افتد، با نانومتر ارزیابی می شوند. کشورهای معدودی بر روی ماشین ها و ابزارهای بسیار کوچکی که می تواند وارد بدن انسان شوند کار می کنند. این یک میلیونم میلیمتری [ همان نانو ] جهان کنونی بیوتکنولوژی است. با استفاده از بزاق دهان، خون یا مایعات بدن می توان با پاتوژن هایی مانند ویروس ها، حسگرهای زیستی نانویی را برای کار قابل اعتمادی به وجود آورد. در مهندسی بافت، می توان با استفاده از نانوفیبرها، یک داربست تنها با قطر 50 نانومتر ساخت. اینها اسرار زندگی هستند و آنها در مقایس نانو رخ می دهند. هزینه های پیشرفت داروها و ویروس ها را می توان با استفاده از نانوتراشه ها برای آزمایش داروهای مختلف یا ترکیبی از مواد شیمیایی و واکسن ها کاهش داد (39). در حال حاضر، نانو تکنولوژی در رابطه با گسترش کاربردهای مختلف مستقیم و غیرمستقیم سودمند برای اهداف دفاع زیستی نویدبخش است.
ذرات نانویی برای ایجاد یک محرک زیستی که از پاتوژن های خطرناک تقلید می کند مفید است، پیشرفتی که آزمودن سیستم های ردیاب را آسان می کند (40). سلاح های زیستی مونتاژ شده را می توان با استفاده از نانوذرات فوق العاده ظریف ضدعفونی کرد. به عنوان مثال، نانوذراتی که از هوا منتقل و از اکسید منیزیم ساخته می شوند و سایر اجزای واکنش پذیر می توانند مقاومت دمایی هاگ های باسیلوس گلوبیجی را که شبیه سازی شده سیاه زخم است، تخریب کنند. این اتفاق در شرایط دمای اتاق رخ می دهد. هاگ های باسیلوس سرئوس یا ای کولای را نیز می توان به همین صورت با استفاده از فرمول بندی نانوذرات ضدعفونی کرد (41).

کاربردهای ناوگان دریایی

این تکنولوژی امکانات مختلفی را برای استفاده در حوزه دریایی، به خصوص برای نیروی دریایی، گاردهای ساحلی و کشتی رانی بازرگانی، از لحاظ امنیت نشان می دهد.
در حال حاضر، اقداماتی برای گسترش نسل بعدی ناو جنگی تمام الکترونیک که بتواند انقلابی در کاربری تسلیحاتی و نیروی انسانی توسط نیروی دریایی انجام دهد، در حال پیگیری است. معماری سیستم ناو جنگی الکتریکی می تواند در سرتاسر کشتی، توان الکتریکی همراه کشتی را که توسط نیروگاه های انرژی کشتی و سیستم مکانیکی رانش تولید می شود فراهم کند. سیستم های الکتریکی استاندارد عرشه در حال حاضر توانایی توزیع این حجم بالای انرژی الکتریکی به تمام قسمت های کشتی را نداشته و استفاده از سلاح ها و حسگرهای پیشرفته که به انرژی بسیار زیادی نیاز دارند را غیرعملی می کند. در اینجا، از طراحان و تولیدکنندگان انتظار می رود تا برای استفاده بیشتر از تکنولوژی نانوالکترونیک و میکروالکترونیک سرمایه گذاری کنند. این تکنولوژی احتمالاً یکی از اجزای حیاتی معماری سیستم کشتی محسوب می شود. « این بسته های الکترونیکی در مقیاس های میکرو و نانو احتمالاً تحت شرایط شدیداً ناگوار ناشی از نوسانات فعال همزمان، تراکم بالای جریان، بارهای انرژی و دمای زیاد، قابلیت اطمینان را حفظ می کنند » (42).
نیروهای دریایی پیشرفته ای مانند نیروی دریایی ایالات متحده به علم نانو و نانوتکنولوژی به عنوان حوزه های افزایش اهمیت و فرصت می نگرند. سازمان های تحقیق و توسعه نیروی دریایی ایالات متحده زیرساخت حیاتی برای اجرای کار چند تخصصی در مقیاس نانو را فراهم کرده، و ایجاد مسیرهای حیاتی انتقال علم نانو و نانوتکنولوژی به تمامی کاربردهای مورد نظر نیروی دریایی، مانند مهمات غیرحساس ایمن جنگ را در اختیار گذارده است.
مؤسسات دانشگاهی ایالات متحده نیز کارهای پژوهشی بدیعی پیرامون راه های ترکیب کردن رویکردهای نانو در مواد انرژی دار در جبهه های توسعه و تولید مواد انجام داده اند. محصولاتی مانند نانو کامپوزیت های (43) درجه بندی شده از لحاظ عملکردی در حالی که فرصتی برای کاهش هزینه ها فراهم می کنند، نمونه های جالبی از ظرفیت نانوتکنولوژی برای آوردن اختراعات از فکر به عمل هستند (44).
متخصصان (45) بر این باورند که نانوذرات را می توان برای علامت گذاری کشتی ها، قایق های ماهیگیری، کانال های قابل کشتی رانی و لنگرگاه های ایمن بدون محدودیت استفاده کرد. کریستال ها در رنگ، سوخت، مواد روغنی، به ویژه مواد شیمیایی، چسب و غیره حل می شوند و دارای پروتکل های شناسایی منحصر به فردی هستند که منطقه را با استفاده از منابع نور از پیش تعیین شده روشن می کنند. بدیهی است که می توان این ها را با توجه به نیازهای خاص مشتریان طراحی کرد و به جز نمایندگان مجازی که آنها را طراحی کرده اند به راحی قابل جعل، قابل تغییر یا از بین رفتنی نیست. چنین سیستم های مبتنی بر نور، نظارت از طریق آسمان، سطح و زیر سطح را در برابر تهدیدهای مختلف از جمله وسایل حمل و نقل زمینی و قایق های مخفی، زیردریایی های کوچک، وسایل تحویل شناگرها، شناگرها و غواص ها فراهم می کنند. این سیستم برای تأمین مایحتاج عملیاتی ویژه نظارت یا دفاع بندر به راحتی قابل سازماندهی است. این ویژگی ها در مورد اکثر سیستم های قراردادی شاخص / ایمنی مصداق ندارد.

پی‌نوشت‌ها:

1. نسخه خلاصه شده این فصل در Strategic Analysis, Vol. 33,Issue 2, March 2009. منتشر شده است.
2. سرمقاله، گزارشگر علمی، آوریل 2007، دهلی نو، شماره 5، برای جزییات بیشتر در خصوص بازار جهانی نانوتکنولوژی لطفاً به مقاله ای که تحلیل گر بیوتکنولوژی، مایکل راسن در ساِیت MidwestBusiness.com نوشته است مراجعه کنید.
3. رییس جمهور پیشین ایالات متحده دوایت آیزنهاور از عبارت « مجتمع صنعتی – نظامی » برای بیان و توصیف مفهوم ارتباط بین سیاست، صنعت و دفاع ملی که در طی جنگ جهانی دوم شکل گرفت استفاده کرد.
4. هندوستان ممکن نیست از انقلاب نانوتکنولوژی عقب بماند. وقتی جهان با نانوتکنولوژی هدایت می شود، ما نباید آخرین دریافت کننده آن باشیم. پروفسور سی ان آر رائو مدیر شورای مشورتی علوم هندوستان.
5. رون داگانی، « از پایین به بالا ساختن » به: http://pubs.acs.org/ cen/ nanotechnology/
7842/7842research.html (accessed on 16 october 2007) مراجعه شود.
6. جان رابرت مارلو، « درک مفهوم نانوتکنولوژی »، به: http://www.scifidimensions.
Com/ May04/ digitalmatter.htm(accessed on 24 February 2009) مراجعه شود.
7. « شکافتن ایمن آب آرسنیک » مراجعه شود به: http://www.ruimbaanvoornederland.n1/nieuws/brief, 11? id= 62 (BBC News April 2007) (accessed on 14 April 2007)
8. جی. استارز هال، « آینده نانو » (دهلی نو، انتشارات ماناس، 2006) شماره 21.
9. با توجه به کامل ترین تعریف، نانوتکنولوژی تکنولوژی ای است که در هر جایی در مقیاس نانومتر عمل می کند. یک نانومتر یک میلیاردم (9 – 10) متر است. این همان محدوده اتم، کوچکترین واحد یک عنصر، است.
10. ان. تانیگوچی، « درباره مفهوم اولیه نانوتکنولوژی در توکیو: گروه مهندسی ابزار دقیق ژاپن، 1994 ».
11. سال های زیادی است که درباره نانوتکنولوژی مولکولی بحث می شود ولی تا موفقیتی بزرگ راه زیادی هست. رند در سال 1995 گزارشی با عنوان « پتانسیل نانوتکنولوژی برای تولید مولکولی » منتشر کرد که توسط مکس نلسون و کالوین شیپباو نوشته شده است و چارچوبی برای این موضوع تنظیم کرده است.
12. « ماده چسبناک خاکستری » به شرایط فرضی آخر دنیا اشاره دارد که شامل نانوتکنولوژی مولکولی می شود که در آن روبات های خود شبیه ساز غیرقابل کنترل تمام موجودات زنده روی زمین را می خورند و موجودات شبیه خودشان را می سازند.
13. کریس فونیکس، « علم، نانوتکنولوژی و وظیفه شناسی »، اکتبر 2002 مراجعه کنید به:
http:/www.nanotech-now.com/Chris-Phoenix/science-nanotechnology- responsibility.htm, (accessed on 11 April 2007).
14. « نانو تکنولوژی چیست؟ » به: http://crnano.typepad.com/crnblog/2004/05/
What_is_nanotec.html (accessed on 24 June 2007) مراجعه شود.
15. « مقدمات نانوتکنولوژی » مراجعه کنید به:
http://www.nanoclub.ca/basics.php (accessed on 5 January 2008).
16. « دنیای نانو فرا می رسد » مراجعه کنید به:
http://neworder.box.sk/news/3315 (accessed on 28 January 2007).
17. « نانو تکنولوژی چیست؟ » مراجعه کنید به:
http://crnano.org/whatis.htm (accessed on 23 July 2007).
18. شرلی ان جکسون، « همکاری بین المللی: قدرت مضاعف و سهیم شدن در منافع » به:
http://www.rpi.edu/president/speeches/ps032406-kanpur.html (accessed on 23 November 2007) مراجعه شود.
19. نانوتکنولوژی در مناطق خلیجی سانفرانسیسکو: طلوع عصر جدید (گزارش کنسرسیوم علوم و نوآوری منطقه خلیجی [ BASIC ]، سانفرانسیسکو، 2005)، 9.
20. جارگن آلتمن، نانوتکنولوژی نظامی (لندن: راتلج، 2006)، 20
21. جارگمن آلتمن، نانوتکنولوژی نظامی (لندن: راتلج، 2006)، 20 و سولوبا کی. کولکارنی، نانوتکنولوژی: قواعد و قسمت ها (دهلی نو، شرکت نشر کاپیتال، 2007) و سریزار کی. چاری، تکنولوژی های اطلاعات، نانو و بیو، همگرایی آنها، و مفهوم امنیت، گزارش NIAS، 79، 2003.
22. نانولوله های متفاوتی مانند نانولوله های کربنی، نانوتیوب های غیرآلی و نانوتیوب های DNA وجود دارند. از میان این نانوتیوب های کربنی (CNT) قابلیت پذیرش بیشتری دارند. آنها لوله های اتم های کربن هستند که حدود یک نانومتر قطر دارند. آنها کاربردهای مختلفی از الکترونیک تا بینایی سنجی تا مهندسی مکانیک دارند. پی. دی. بادونی، « نگاهی به نانولوله های کربنی »، الکترونیک برای شما، می 2007، 52 – 58.
23. http://www.nanovic.com/au/?a=education.history&p=30 (accessed on 20 February 2007).
24. جرج ام. وایتایدز و کریستوفر لاو، « هنر کوچک ساختن »، ساینتیفیک امریکن (2001).
25. راث دانکن « داروهای نانویی ضد سرطان: وضعیت کنونی و فرصت های آینده »، مؤسسه ملی سرطان، موسسه ملی سلامت ایالات متحده، به:
http://nano.cancer.gov/ meetings-events/ nanotech_seminar_series_abstract_ duncan. asp (accessed on 23 December 2007). مراجعه شود.
* سلاح های کشتار جمعی – مترجم
26. موریس سیلوین، نانوتکنولوژی (دهلی نو: ساروپ اند سانز، 2006) 91 – 92.
27. جارگن آلتمن، نانوتکنولوژی نظامی (راتلج، لندن، 2006)
28. http://www.foresight.org/ challenges/ infotech.html (accessed on 25 December 2007).
29. آر. وی. رامانوجان، « الکترونیک با ساختار نانو و مواد مغناطیسی »، سازانا 28، قسمت 1 و 2 ، (فوریه/ آوریل 2003): 82.
30. جرج ام. وایتسایدذز و کریستوفر لاو، « هنر کوچک ساختن »، ساینتیفیک امریکن (2001).
31. جارگن آلتمن، نانوتکنولوژی نظامی (راتلج، لندن، 2006) 73.
32. جارگن آلتمن، « کاربردهای نظامی نانوتکنولوژی: چشم اندازها و نگرانی ها »، سکیوریتی دایالاگ 35، شماره 020041)، 67.
33. برای جزییات بیشتر درباره کاربرد نانوتکنولوژی در عرصه هوا و فضا مراجعه شود به:
/http://www.nanoforum.orgdateien/temp/Nanotechnology%20in%20Aerospace. Pdf? 19042007135603, (accessed on 18 July 2008).
34. در حال حاضر محققان به دنبال روش های مختلف تولید نیرو در ابعاد کوچک هستند (به آنها مولدهای نانویی می گویند). شان لینگ وانگ، « نانوتکنولوژی خودساخته »، ساینتیفیک امریکن ایندیا، (2008)، 54 – 59.
35. محاسبات جامع به محیطی گفته می شود که در آن دستگاه ارتباطات غالب از نسل تلفن های هوشمند است که قادرند به عنوان تلفن، دستگاه باند پهن اینترنت، محصولات بازی های ویدئویی، و نت ورکها و اطلاعات حسگر دسترسی متفاوت سرویس دهند. مانند نسل کنونی دسکتاپ های اتصال باندهای پهن، دستگاه محاسبات جامع همیشه روشن خواهد بود، و همیشه بر فضای سایبری معلق خواهد بود.
36. مهندسان دستگاه حسگر جنگ های زیستی با تولید انبوه ساخته اند، مراجعه کنید به:
www.nanotech-now.com/news.cgi? story_id=07929 (accessed on 24 July 2007). First published at http://www.spacedaily.com/ news/ terrorwar-05g.html. 14 February 2005.
37. News.nanoapex.com/modules.php?name=News&file=articled&sid=846 (accessed on 12 January 2008).
38. www.nanovip.com/directory/Detailed/677.php (accessed on 15 December 2007).
39. مانوئل سریجو، « ویروس کشنده کوبا و نانوتکنولوژی جدید » مراجعه کنید به:
www.amigospaisguaracabuya.org/oagmc087.php (accessed on 24 May 2007).
40. عامل شبیه سازی شده که از سلاح های ترور زیستی تقلید می کند
http://goliath.ecnext.com/coms2/gi_0199-775176/Simulated-agent-mimics- bioterror.html#abstract (accessed on 7 July 2008).
41. آشوتاش شرما، جایش بلار، آرشانا شرما، پیشرفت های علم نانو و نانوتکنولوژی (دهلی نو: مؤسسه ملی ارتباطات اجتماعی و منابع اطلاعاتی، 2006)7.
42. جان دلا کانترادا، « کمک تکنولوژی جدید به نیروی دریایی » مراجعه کنید به:
http://www.voyle.net/Nano%20Defence/Defence%202004-0022.htm (accessed 26 December 2007).
43. نانو کامپوزیت هایی که به صورت کارکردی درجه بندی شده اند مقاومت و سختی بالاتری برای کالاها ارائه می دهند.
44. رابرت کاوتسکی، « سیستم های فعال و نانوتکنولوژی – نگاهی به جلو»، دفتر تحقیقات نیروی دریایی، آرلینگتون، VA، ایالات متحده آمریکا، مراجعه کنید به:
http://www.cecd.umd.edu/ pdf/ energsys.pdf (accessed on 23 March 2007).
45. برای درک پتانسیل کلی این تکنولوژی لطفاً مراجعه کنید به:
J. Stross Hall, Nanofuture (New York-New Delhi: Promethuus Books and Manas, 2006).

منبع مقاله :
لل، آجی، (1390)، تکنولوژی های استراتژیک برای نیروهای انتظامی (راهگشای مرزهای جدید)، ترجمه: سید حسن صانعی، سیده بیتا مرتضوی و فائزه مسعودی فر، تهران، نشر اندیشمند، چاپ اول