پـــالایــشــگـــاه اصــفـهــان از دو پــالایـشـگــاه شـمــاره یــک و دو بـا ظرفیت‌های مساوی یک صد هزار بشکه در روز تشکیل شده است. پالایشگاه اول، در بهمن 1358 آغاز به کار کرد و به فاصله شش ماه بعد نیز در سال 59 راه‌اندازی شد. محل این پالایشگاه، حدود 16 کیلومتری شمال اصفهان در مسیر جاده اصفهان به تهران واقع شده و با توجه به فـاصـلـه کـمـتـر از ده کـیلومتری با شهرهای پرجمعیت خمینی شهر، شـاهـیـن شـهـر و شـهـرک مـنـتظری عملکرد بهینه آن از نقطه نظر مسائل زیست محیطی حائز اهمیت است. خوراک نفت‌خام این پالایشگاه از حوزه‌های نفتی مارون و شادگان به وسیله خطوط لوله تامین می‌شود. سوخت مصرفی این پالایشگاه، از دو نوع سوخت مایع و گاز که شامل گـازهـای پـالایـشگاه، مواد تولیدی سبک و نامرغوب و سوخت سنگین طراحی شده است.

پالایشگاه اراک

پـالایـشـگـاه اراک بـا تـوجه به امکانات تامین نوع نفت‌خام و مواد تـشـیـکـل دهـنده آن، همچنین نیاز مناطق مصرف با ظرفیت 150 هزار بشکه در روز در سال 1372 با ضریب پیچیدگی نسبتا بالا در 22 کیلومتری جنوب غربی شهر اراک (روستای شازند) طراحی و راه‌اندازی شده اســــت. خـــوراک نــفـــت‌خـــام ایـــن پالایشگاه از حوزه‌های نفتی مارون از طریق خط لوله 30، 32 و 36 اینچی تـــامــیـــن مـــی‌شـــود. ســوخــت ایــن پـالایـشـگـاه شـامل سوخت گاز از جمله گازهای جمع‌آوری شده از واحـدهـای پـالایـش، گـاز‌طبیعی و بـنزین واحد کاهش گرانروی (‌به دلیل مشخصات نامطلوب کیفی) و سوخت مایع سنگین تامین می‌شود. پالایشگاه اراک به دلیل داشتن واحد سی.سی.ال می تواند بنزین بدون سرب تولید کندپالایشگاه آبادان

پالایشگاه آبادان با ظرفیت 630 هـزار بـشـکـه در روز بـزرگ ترین پالایشگاه جهان و تنها موسسه عظیم ایران و پایه انتقال فناوری به همه صنایع کشور قبل از پایان جنگ عراق علیه ایران بوده است. در طول جنگ صـدمـات زیادی به این پالایشگاه وارد و پس از خاتمه جنگ با توجه به موازنه تولید و مصرف فرآورده‌های نفتی در کشور تعداد زیاد واحدهای آن بازسازی و احداث شد و تعداد دیگری در دست مطالعه است. قبل از جنگ محصولات این پالایشگاه نه تنها نیاز داخلی را تامین که مقداری نیز به خارج صادر می‌کرد. هم اکنون ظرفیت تصفیه نفت‌خام روزانه این پالایشگاه حدود 450 هزار بشکه است که بزرگ ترین پالایشگاه منطقه بــه شـمــار مــی رود. خـوراک ایـن پالایشگاه از مجموع 450 هزار بشکه ارسالی به پالایشگاه 150 هزار بشکه نفت‌خام شیرین از حوزه اهواز - آسماری با خط لوله، 130 هزار بشکه نـفــت‌خـام تـرش مـخـلـوط مـنـاطـق مرکزی توسط خط لوله و 170 هزار بـشـکـه نفت‌خام ترش و سنگین صادراتی با خط لوله به پالایشگاه ارســـال مـــی‌شـــود. ســـوخـــت ایــن پـــــالایـــشـــگـــــاه نــیــــز از گــــازهــــای پالایشگاهی، نفت کوره، گازطبیعی آغاجاری و گاز مایع تامین می‌شود.

پالایشگاه بندرعباس

این پالایشگاه به منظور تامین قسمتی از فرآورده‌های نفتی مورد نیاز کشور به ویژه مواد میان تقطیر و بنزین با ظرفیت اسمی 232 هزار بشکه در روز احداث شد که شامل 220 هزار بشکه نفت‌خام و 12 هزار بشکه مایعات گازی سرخون است. بـا تـوجـه بـه مـحـدود بودن ذخایر نـفـت‌خـام سـبـک کـشـور، طـراحـی پالایشگاه بندر عباس در سال 1384 این پالایشگاه را قادر ساخته تا روزانه 260 هزار بشکه نفت‌خام، 20 هزار بشکه میعانات گازی را فرآورش و محصول آن را از طریق شبکه خطوط لـولـه و اسـکله نفتی احداث شده صادر کند. خوراک نفت‌خام این پـالایـشـگـاه از جزیره خارگ و به وسـیـلـه نـفـتـکـش تـامـیـن مـی‌شـود. سـوخـت این پالایشگاه نیز از هر دونوع سوخت مایع و گاز است.

پالایشگاه کرمانشاه

پالایشگاه کرمانشاه با ظرفیت 15 هزار بشکه در روز در سال 1350 بر اساس مشخصات فنی میدان های نفتی کنار رودخانه قره سو و در داخـل شـهـر کـرمـانـشـاه بـا ضریب پـیـچـیـــدگـــی طـــراحــی، احــداث و راه‌اندازی شد. از نظر موقعیت آب و هوایی این منطقه سردسیر است و دما آن در زمستان تا منفی سی درجه سانتیگراد کاهش می یابد. خوراک این پالایشگاه در زمان طراحی از چاه‌های نفتی شرات با خط لوله 18 ایـنـچـی بـه طـول 260 کـیـلـومتر به پـالایـشگاه ارسال می‌شود. در پی شـرارت‌های رژیم بعث عراق در سال 1359 و به دلیل اشغال چاه‌ها، ارسال نفت‌خام به پالایشگاه قطع و کار پالایشگاه عملا متوقف شد. به منظور راه‌اندازی مجدد، خط لوله افرینه - کرمانشاه به قطر 16 اینچ و به طول 172 کیلومتر احداث و در آبان 1362 به بهره برداری رسید. در سال 1370 نیز نفت‌خام سرکان - ماله کوه از طریق همین خط لوله با نفت‌خام اهواز - آسماری مخلوط و جهت تـصـفـیـه بـه پـالایشگاه ارسال شد. هم‌اکنون خوراک پالایشگاه شامل هر سه نوع خوراک نفت شهر، اهواز - آسماری و سرکان - ماله کوه است. با توجه به تغییرات نفت‌خام، کنترل شـرایـط فـرآیـنـدی بـرای پالایشگاه مشکل بوده که سبب نوسان در مقدار فرآورده‌ها، سوخت و ضایعات شده اســــت. بـــرای اجــتــنـــاب از بـــروز مـشـکـلات نـاشی از این موضوع، می‌توان نفت‌خام دریافتی از هر منبع را بـه صـورت مـجـزا ذخـیره و به تـفـکیک وارد پالایشگاه کرد یا با افـزایـش تـعـداد همزن‌ها نفت‌خام خــوراک را بــه صــورت مـخـلــوط یکنواخت از نفت‌خام‌های مختلف درآورد و به پالایشگاه ارسال کرد.

پالایشگاه تهران

بـــررســـی تـــولــیـــد و مـصــرف فرآورده‌های نفتی در شمال کشور موجب شد ابتدا پالایشگاه شماره یک تهران با ظرفیت طراحی 100 هزار بشکه در روز در سال 1347 و به دنبال آن با درسال 1352 پالایشگاه شماره دو با ظرفیت طراحی روزانه 125 هزار بشکه در کنار پالایشگاه شماره یک در جنوب شهر تهران با ضریب پیچیدگی متوسط احداث و راه‌اندازی شود. عملکرد بهینه این پـالایـشـگـاه از نـظـر مسائل زیست محیطی بسیار مهم و حیاتی است. خوراک نفت‌خام این پالایشگاه از حوزه‌های نفتی اهواز - آسماری، مارون و شادگان به وسیله خط لوله تامین می‌شود.

پالایشگاه شیراز

مـطـالـعـه و بررسی و مصرف فرآورده‌های نفتی و نفت‌خام مورد نیاز در جنوب کشور موجب شد که پالایشگاه شیراز به وسیله شرکت >Universal oil products< با ظرفیت روزانـــه 40 هـــزار بـشـکــه در روز کارکرد، طراحی و به وسیله شرکت ایتالیایی>Snam progett < با نظارت شرکت ملی نفت ایران در سال 1352 بهره‌برداری شود. در جریان جنگ تحمیلی تغییرات بسیاری برای بهبود روش‌هــــای تــــولــیــــد و افــــزایــــش فرآورده‌ها اعمال شد که طراحی، ساخت، نصب و بهره برداری از واحد قیر دمیده و تولید قیر باتری برای اولین بار در ایران از این جمله اسـت. ظـرفـیت طراحی پالایشگاه شـیـراز روزانـه 40 هـزار بـشـکـه و ظرفیت بالقوه آن روزانه 50 هزار بشکه نفت‌خام به اضافه 7 هزار بشکه میعانات گاز است. با نصب و راه‌اندازی یک کوره جدید در واحد تقطیر ظرفیت این پالایشگاه حدود 35 درصــد افــزایــش یـافـتـه اسـت. نفت‌خام مورد نیاز این پالایشگاه به وسیله یک خط لوله ای به طول 230 کـیـلـومـتر از منابع نفتی گچساران تامین می‌شود. بر اساس بررسی‌های فنی- اقتصادی، از سال 1376 روزانه به طور متوسط 4000 بشکه میعانات گازی میادین سرخون و ماله کوه به نـفـت‌خـام خـوراک ایـن پـالایشگاه تزریق و این موضوع سبب افزایش فرآورده‌های میان تقطیر و در نتیجه افزایش ضریب بازدهی پالایشگاه می‌شود.

پالایشگاه تبریز

مطالعه و بررسی مقدار تولید و مصرف فرآورده‌های نفتی در کشور، همچنین تامین نفت‌خام، توزیع بهینه فرآورده‌های نفتی و سایر تسهیلات جانبی موجب شد تا پالایشگاه تبریز طراحی 80 هزار بشکه در روز در سال 1356 احداث و راه‌اندازی شود. ایـن پـالایـشـگـاه در 15 کـیـلـومـتری جنوب غربی تبریز واقع و به وسیله شرکت U.O.P طراحی شده است. در سال 1372 با انجام تعمیراتی در واحد تقطیر ظرفیت پالایشگاه به 120 هزار بشکه در روز افزایش یافت، ولی اسـتفاده از واحدهای پایین دستی تاکنون میسر نشده است. خوراک نـفــت‌خــام ایــن پــالایـشـگـاه نـیـز از حوزه‌های اهواز - آسماری و شادگان توسط خط لوله تامین می‌شود.

پالایشگاه لاوان

بـه منظور تامین فرآورده‌های مـورد نیاز بنادر ساحلی، همچنین سـوخت کشتی‌هایی که در خلیج فـارس تـردد مـی‌کـردند، پالایشگاه لاوان با ظرفیت طراحی 20 هزار بشکه در روز در سال 1355 به عنوان پالایشگاهی با ضریب پیچیدگی کم در جزیره لاوان احداث و راه‌اندازی شــد. مـتـعــاقـب آن در سـال 1373 دسـتـگاه‌های مراکس برای شیرین کردن نفت، همچنین نمک‌زدایی به واحـدهـای پالایشی این پالایشگاه اضافه شد و ظرفیت آن به روزانه تا 30 هزار بشکه در روز افزایش یافت. خوراک نفت‌خام این پالایشگاه از حوزه‌های نفتی فلات قاره به وسیله خط لوله 10 اینچی به طول حدود یک کیلومتر تامین می‌شود. از گاز مایع، نـفـت گـاز و نـفت کوره به عنوان سوخت در پالایشگاه لاوان استفاده می‌شود. در نهایت با مقایسه ارقام مربوط به تعداد کارکنان، میزان برق مصرفی، میزان سوخت به کار رفته، ظرفیت تولید هر پالایشگاه و محاسبه و مقایسه کارآیی و بهره‌وری این پــالایـشـگــاه کـه بـه شـرح آن نـمـی پردازیم، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که پـــالایــشــگـــاه تــبـــریـــز و شــیـــراز از پالایشگاه‌های دیگر کارآتر است که تبریز مقام اول را در این باره به خود اخـتصاص داده است. با توجه به مـســــائــــل مــطـــرح شـــده بـــه بــیـــان راهـکــارهــایــی بــه مـنـظــور ارتـقـای وضــعــیـــت کـنــونــی پــالایـشـگــاه‌هــا پـرداخـته‌ایم تا با به کارگیری آنها شــاهـد بـازدهـی و کـارآیـی بـیـشـتـر پالایشگاه‌ها کشور باشیم.

راهکارهای سیاستی

1- یکی از موضوع‌هایی که باید مورد توجه قرار گیرد، زیاد بودن تـعـداد کـارکـنـان در پالایشگاه‌های کشور است که این نیروی کار اضافی بـه کـاهـش کارآیی منجر می‌شود. پـالایـشـگاهی با ظرفیت 400 هزار بشکه یا بیشتر در کشورهای پیشرفته را 400 تا 500 نفر اداره می‌کنند، در حالی که پالایشگاه‌های کشور ما و از جـمـلـه پـالایشگاه آبادان از نیروی انسانی چند هزار نفری برخوردارند.

2- تـــرکــیــب نـیــروی انـســانــی پـالایـشـگـاه‌هـای کـشور ما با دیگر کشورهای جهان متفاوت است، در حالی که میانگین سابقه کار و تجربه ایـن نـیـروهـا در کـشـورهای دیگر، اهمیتی ویژه دارد.

3- بحث بعدی مربوط به ارتقای سطح دانش علمی کارکنان است، نیروی کار در پالایشگاه‌های ایران مـهـارت‌هـای تخصصی ندارد و با استفاده از آموزش‌های تخصصی، می‌توان سطح دانش علمی کارکنان را افزایش داد.

4- پالایشگاه‌های ایران به دلیل استفاده نابهینه از مواد اولیه، ضایعات بـسـیار زیادی تولید می‌کنند و سبب اتلاف انرژی و سوخت می‌شوند که با انـجـام تـدابیری می‌توان جلوی این ضایعات و اتلاف انرژی را گرفت.

5- از دیـگــر عـوامـل مـوثـر بـر ســـودآوری پـــالایــشـگــاه‌هــا، مـیــزان سرمایه‌گذاری در این بخش است، به عبارت دیگر هر چه سرمایه‌گذاری اولیه بیشتر باشد، در نهایت سودآوری نیز بیشتر خواهد بود.

6- درجـــه پــیــچــیـــدگـــی یــک پـــالایــشــگـــاه و تـــوانـــایـــی تــولـیــد محصولات با ارزش، از عوامل موثر بـر وضـعـیـت سوددهی آن است. تــــولــیـــد بـــالای نــفـــت کـــوره در پالایشگاه‌های کشور، بر نامناسب بودن سوددهی آنها تاثیر دارد. برای تــبــــدیــــل ایــــن مــحــصــــولات بـــه محصولات باارزش تر، واحدهای اضــافـی نـیـاز اسـت کـه ایـن کـار، هم اکنون در پالایشگاه‌های آبادان و اراک و بندر عباس در حال انجام اســـــــت بـــــــه طـــــــور مـــشـــخــــــص پالایشگاه‌های ایران عموما در سطح مـتوسط است و پیچیدگی بالایی نـــدارد. پـــالایـشـگــاه‌هــای اراک و بـنـدرعـبـاس و پـس از آنـها دیگر پـالایـشگاه‌ها، بعد از بازسازی و اجرای طرح‌های توسعه‌ای به نوع پیچیدگی نزدیک می‌شدند، اما باز هم درطبقه پیچیده قرار نمی‌گیرند.

7- از دیگر راهکارهای افزایش کـارآیـی و اثربخشی پالایشگاه‌ها، واگـذاری ایـن واحـدهـا بـه بـخـش خـصـوصـی اسـت. ایـن مـسـئـله در بخشی از این واحدها تحقق یافته و در بـخـش عـظـیمی با چالش‌هایی روبه‌رو است.