نتایج جالب یک تحقیق از نامگذاری ایرانیان
در چهارمین روز از زمستان 1297 هجری شمسی، اولین شناسنامه ایرانی به نام «فاطمه ایرانی»، توسط اداره کل سجل احوال دارالخلافه، مستقر در «بلدیه تهران» صادر شد.

از آن پس، شناسنامه‌دار کردن ایرانیان، چه تازه‌متولدین و چه کسانی که پیشتر به دنیا آمده بودند، در دستور کار دولت وقت و دولت‌های بعدی قرار گرفت و امروز، پس از گذشت نزدیک به 90 سال، از صدور اولین شناسنامه، 435 بایگانی مشخصات شناسنامه‌ای افراد در داخل و بایگانی‌های متعددی در کنسولگری‌های جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور، این امکان را به پژوهشگران می‌دهند که مطالعه‌ای دقیق‌تر از هر زمان دیگر، بر نحوه، سیر و تمایلات نامگذاری در میان ایرانیان داشته باشند.

نوشتار حاضر، بر پایه تحقیقی که توسط سازمان ثبت احوال کشور انجام شده و به تازگی در کتابی به نام «تأثیر وقایع بر نامگذاری ایرانیان»(1) به چاپ رسیده، تهیه و تنظیم شده است.
گفتنی است، بخشی از اطلاعات این گزارش به طور مستقیم از کتاب فوق ذکر شده و برخی دیگر، با تدقیق در آمار و ارقام ارائه‌شده در آن، به دست آمده است.

بالاترین فراوانی نام‌ها
بنا بر اطلاعات به دست‌آمده از تعداد 90 میلیون سند سجلی، نام «محمد» در میان ذکور و نام «فاطمه» در میان اناث، بیشترین طرفدار را داشته و هیچ واقعه تاریخی یا رویکرد فرهنگی یا تحول اجتماعی در طول سال‌های مورد مطالعه، نتوانسته است از میزان رغبت عمومی به این دو نام بکاهد.

بررسی یکصد نام برتر ایرانیان در میان مردان و زنان نیز حکایت از آن دارد که بخش اعظم این نام‌ها به طور مستقیم در ارتباط با باورهای دینی و مذهبی مردم است و از این رو می‌توان نتیجه گرفت که جامعه ایران، جامعه‌ای عمیقا مذهبی است.

بر پایه یافته‌های تحقیقات حاضر، تا پایان سال 1380، یکصد نام برتر ایران در گروه مردان به ترتیب به شرح زیر است:

همچنین 100 نامی که در گروه زنان، بیشترین فراوانی را دارد، عبارتند از:

نکته قابل توجه این‌که تعداد نام «فاطمه» حدود یک میلیون، بیشتر از پرطرفدارترین نام مردان یعنی «محمد» است. همچنین رده دوم جدول نام‌های زنان یعنی «زهرا» نیز از دومین نام مطلوب مردان، تکرار بیشتری دارد.
علت این امر را می‌توان در محدودیت نسبی نام‌های مقدس مربوط به زنان در مقابل اسامی دینی و مذهبی متعلق به مردان دانست که باعث شده است شناخته‌شده‌ترین نام‌های مقدس زنان یعنی «فاطمه» و‌«زهرا» توجهات بیشتری را به خود جلب کنند.

ترتیب توجه به معصومین(علیهم‌السلام) در نامگذاری
بررسی‌ها نشان می‌دهد که در میان چهارده‌معصوم(علیهم‌السلام) به ترتیب کدام‌یک از ایشان در نام‌گذاری فرزندان مورد توجه بیشتری قرار دارند.

با جمع «اسامی و القاب» چهارده معصوم(علیهم‌السلام) ـ بدون احتساب اسامی ترکیبی ـ نتایج زیر در ترتیب توجه مردم به هر کدام از ایشان در نام‌گذاری‌ها حاصل می‌شود:
1ـ حضرت فاطمه‌زهرا (سلام‌الله‌علیها)
2ـ حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم)
3ـ حضرت امام علی (علیه‌السلام)
4ـ حضرت امام حسین (علیه‌السلام)
5ـ حضرت امام حسن (علیه‌السلام)
6ـ حضرت امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف)
7ـ حضرت امام رضا (علیه‌السلام)
8ـ حضرت امام محمدتقی (علیه‌السلام) ملقب به «جواد»
9ـ حضرت امام جعفر صادق (علیه‌السلام)
10ـ حضرت امام علی‌النقی (علیه‌السلام) ملقب به «هادی»
11ـ حضرت امام سجاد (علیه‌السلام)
12ـ حضرت امام محمدباقر (علیه‌السلام)
13ـ حضرت امام موسی کاظم (علیه‌السلام)

تذکر 1: تطابق دقیق نام‌های مقدس امام دوم و امام یازدهم (حسن) بدون در نظر گرفتن القاب آن دو بزرگوار، باعث شده است ردیف پنجم لیست فوق به ایشان اختصاص یابد و در نتیجه فهرست حاضر، 13 بند داشته باشد.

تذکر 2: هرچند بسیاری از ائمه، هم‌نام هستند مانند هم‌نامی امام اول و امام چهارم (علی)، ولی از آنجا که در فرهنگ عمومی، نام علی بیشتر به امام اول اطلاق می‌شود و امام چهارم بیشتر با عناوینی چون «زین‌العابدین» و امام سجاد(علیه‌السلام) شناخته می‌شوند، این غلبه فرهنگی در تحقیق حاضر ملاک ترتیب عناوین قرار گرفته است.

تذکر 3ـ برخی اسامی ترکیبی‌اند که در این پژوهش محاسبه نشده‌اند (جز نام محمدتقی که اختصاصا متعلق به امام نهم است). با این حال، پربسامدترین اسامی ترکیبی که در آن نام‌های مبارک چهارده معصوم(علیهم‌السلام) ذکر شده، به ترتیب زیر است:

1ـ علی‌رضا 2ـ محمدرضا 3ـ محمدعلی 4ـ غلامرضا 5ـ علی‌اکبر 6ـ محمدحسین 7ـ علی‌اصغر 8ـ حمیدرضا 9ـ غلامحسین 10ـ غلامعلی 11ـ محمدحسن 12ـ عباسعلی 13ـ قربانعلی 14ـ حسینعلی 15ـ علی‌محمد 16ـ محمدجواد 17ـ امیرحسین 18ـ عبدالرضا 19ـ عبدالحسین.

شخصیت‌های مذهبی غیر از چهارده معصوم (تأثیر شگرف عاشورا در فرهنگ نامگذاری ایرانیان)
مروری بر نام‌های پربسامد، حاکی از آن است که بیشترین نام‌های مربوط به شخصیت‌های مذهبی غیر از چهارده‌معصوم، مربوط به کسانی است که به نحوی درگیر واقعه عاشورا بوده‌اند و این امر، تأثیر شگرف فرهنگ عاشورا بر جامعه ایرانی را به اثبات می‌رساند.

در میان مردان، نام‌های عباس، علی‌اکبر، اکبر، علی‌اصغر، اصغر، قاسم، ابوالفضل، مسلم و حبیب و در میان زنان اسامی سکینه، زینب، رقیه، لیلا، شهربانو (همسر امام حسین(ع)) و ام‌البنین (مادر حضرت عباس(ع))، به ترتیب پرطرفدارترین نام‌های مربوط به شخصیت‌های مذهبی غیر از چهارده‌معصوم(علیهم‌السلام) است که همگی مرتبط با عاشورا و کربلا هستند.

چهره دینی پیش از اسلام
شش نام پربسامد در میان 100 اسم برتر مردان، متعلق به چهره‌های دینی از جمله انبیای پیش از اسلام است که به ترتیب زیر می‌باشند:
1ـ ابراهیم 2ـ اسماعیل (اسمعیل) 3ـ یوسف 4ـ موسی (همچنین نام امام هفتم شیعیان است) 5ـ عیسی 6ـ یعقوب.

در میان اسامی زنان نیز نام‌های
1ـ مریم 2ـ هاجر 3ـ آمنه (نام مبارک مادر محضرت محمد(ص)) 4ـ آسیه
به ترتیب پربسامدترین اسامی مربوط به چهره‌های مقدس پیش از ظهور اسلام هستند.

تأثیر رویدادها بر نامگذاری‌ها
مروری بر افزایش یا کاهش رغبت به نام‌های خاص و تطبیق آن با وقایع تاریخی بستر زمانی نامگذاری‌ها، حاکی از آن است که رویدادها و رویکردهای عمده جامعه در زمان‌های مختلف، به طور محسوسی بر میزان رغبت یا عدم رغبت مردم به برخی نام‌ها، تأثیر می‌گذارد.

در زیر به چند نمونه اشاره می‌شود:
الف) روح‌الله
هم‌زمان با اوج‌گیری انقلاب اسلامی در سال 1356، «روح‌الله» که نام رهبر این انقلاب (امام خمینی) بود، با اقبال بیشتری روبه‌رو می‌شود و این رویکرد در سال 58، به اوج خود می‌رسد.

بررسی فراوانی این نام، حاکی از آن است که در فاصله سال‌های 1340 تا 1355، هر سال بین 504 الی 570 نفر در کل کشور به این اسم نامیده می‌شده‌اند اما در سال 56، این رقم با یک جهش معنی‌دار به 822 رسید و در سال بعد، 9300 نفر، فرزندان خود را «روح‌الله» نامیدند. در سال 1358 نیز 20.368 نفر یعنی 37/2درصد متولدین ذکور، «روح‌الله» نامیده شدند.

این رقم در سال بعد به 15.193رسید، در سال 60 به 12.317 نفر و همین‌طور سیر نزولی یافت تا آن‌که در سال 1368 که امام خمینی رحلت کرد، بار دیگر نام «روح‌الله» مورد توجه بیشتری قرار گرفت و در حالی که در سال 67، تعداد متولدین نامگذاری‌شده به «روح‌الله» از 2197 نفر تجاوز نمی‌کرد، در این سال با یک افزایش 300 درصدی 6719 نوزاد پسر، «روح‌الله» نامیده شدند.

ب) مهدی
هرچند در جمع‌بندی اسامی مردان، نام «محمد» در صدر جدول قرار می‌گیرد و در چهل سال اخیر نیز در اغلب سال‌ها نام «محمد» و «علی» همواره بیشترین اقبال را داشته‌اند، ولی مروری بر شناسنامه‌های صادره در سال‌های 1358 تا 1363 حاکی از آن است که در این سال‌ها، نام «مهدی» در صدر قرار گرفته است.
دلیل این امر نیز به آغاز و اوجگیری جنگ تحمیلی و توجه ویژه جامعه در آن سال‌ها به امام عصر، حضرت مهدی(عج) برمی‌گردد.

در سال‌های میانی جنگ نیز نام «مهدی» رتبه دوم را به خود اختصاص می‌دهد و در سال‌های پایانی، رتبه سوم را.
گفتنی است، در چهل سال اخیر، به جز ایام آغاز و اوج جنگ، نام مهدی، اولویت نخست نامگذاری در ایران نبوده است.

ج) محمدرضا
«محمدرضا» که ترکیبی از دو نام مذهبی است، در طول چهل سال اخیر، معمولا بر 2 الی 8/2 درصد از نوزادان اطلاق شده است. با این حال، در زمان اوج‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی در سال 57، این نام با افت اقبال روبه‌رو شد و برای اولین بار به زیر 2 درصد رسید و تا 1373 که حال و هوای اوایل انقلاب تعدیل شد و نام «محمدرضا» دیگر یادآور شاه سرنگون‌شده نبود، بار دیگر به بالای 2 درصد رسید و به روال سابق خود بازگشت.

د) علی
سال 1379 از سوی رهبر انقلاب به نام سال امام علی(ع) نامگذاری شد. در این سال، انتخاب نام «علی» نسبت به سال پیش از آن افزایش یافت و نزدیک به 8 درصد از متولدین این سال به «علی» نامیده شدند این در حالی بود که در چهل سال گذشته، هیچ‌گاه تعداد کسانی که در طول یک سال «علی» نامیده شده‌اند، به مرز 80 درصد نرسیده است.

رتبه‌های اول در سال‌های مختلف
در طول سال‌های 1340 تا 1380 (41 سال) بدون هیچ استثنایی، «فاطمه» اولین نام انتخابی برای دختران ایرانی بوده است.
در این سال‌ها، 38 بار نام «زهرا»، رتبه دوم و سه بار در سال‌های 1358، 59 و 60، نام «مریم» رده دوم جدول را به خود اختصاص داده است. در این سال‌ها، «زهرا» سومین نام انتخابی بوده است.

همچنین در فاصله سال‌های 70 تا 80 (آخرین دهه تحقیق آخر) نام‌های فاطمه، زهرا، مریم، زینب، معصومه، لیلا، الهام، سمیرا، سحر، سمیه، افسانه، عاطفه، مهسا، سارا، پریسا، مرضیه، فائزه، محدثه، نگین و مهدیه، به تناوب، در رده‌های اول تا دهم جدول نام‌های انتخابی برای دختران بوده‌اند ولی در مجموع، پنج اسم برتر در این سال‌ها به ترتیب فاطمه، زهرا، مریم، زینب و معصومه بوده‌اند.

در گروه مردان نیز در فاصله سال‌های 1340 تا 1380، 28 سال، نام «محمد» بیشترین اقبال را داشته و در رتبه نخست نامگذاری‌ها بوده است.
پس از آن نام «علی» با هفت سال صدرنشینی، رتبه دوم را داراست و نام «مهدی» نیز شش سال، بیشترین نام انتخابی بوده است.

نام «حسین» نیز در این سال‌ها مورد توجه ویژه بوده به گونه‌ای که 21 سال، عنوان سومین نام محبوب را به خود اختصاص داده است و چهارده سال، چهارم بوده است، ضمن این‌که در سال 80 (سال پایانی تحقیق)، «امیرحسین»، سومین نام انتخاب‌شده پس از «علی» و «محمد» برای نوزادان پسر ایرانی بوده است.

در فاصله سال‌های 1370 تا 1380 (دهه پایانی تحقیق) نیز نام‌های محمد، علی، حسین، سعید، رضا، مهدی، علیرضا، میلاد، محسن، محمدرضا، سجاد، امیرحسین، ابوالفضل و محمدمهدی در سال‌های مختلف، عناوین اول تا دهم را به خود اختصاص داده‌اند.

نام‌های ایرانی در میان یکصد اسم برتر
در گروه مردان با بررسی 90 میلیون سند سجلی، «امید» با کسب رتبه 46 جدول صد اسم برتر (با فراوانی 156 هزار و 358)، پرطرفدارترین اسم ایرانی به شمار می‌رود. پس از آن «فرهاد» با فراوانی 147 هزار و 994 نفر و رتبه 50 جدول کل، دومین نام پرشمار ایرانی است. «بهروز» نیز با فراوانی 126 هزار و 492 نفر، سومین نام ایرانی است که تمایل بیشتری به سوی آن بوده است. «بهروز» در جدول کل رتبه 59 را داراست.

پس از این سه نام، اسامی بهرام، بهمن، مهرداد، بهزاد، پرویز، بهنام، رامین، مهران و شهرام در جمع 100 اسم برتر مردان ایران جای دارند.
از بررسی 90 میلیون سند سجلی همچنین برمی‌آید که «شهربانو» با فراوانی 245 هزار و 683 هزار نفر، پرطرفدارترین نام ایرانی در گروه زنان بوده است. «شهربانو» در رتبه بیستم جدول کل قرار دارد.
«فریبا» که در رده 29 جدول کل است، با فراوانی 202 هزار و 689 نفر، دومین و «مهناز» با رتبه کل 31 و با فراوانی 197 هزار و 487 نفر، سومین نام ایرانی دختران است.

پس از این سه اسم، نسرین، فرزانه، فرشته، پروین، ناهید، شهناز، افسانه، مهری، مهین، پروانه، پریسا، سحر، آرزو، مژگان، زیبا، ندا، شیرین، منیژه، گوهر، شهین، پری، خانم، ایران، خاور، خاتون، مهسا، سیما و آذر، نام‌هایی هستند که با ریشه ایرانی در جمع صد اسم برتر دختران ایران جای دارند.

نام‌های ترکیبی
بررسی یکصد اسم برتر مردان و مقایسه آن با یکصد اسم برتر زمان، نشان می‌دهد تعداد اسامی ترکیبی (مرکب از دو کلمه مجزا از هم به گونه‌ای که هر جزء، یک اسم مستقل باشد) در میان مردان حدود 9 برابر اسامی ترکیبی زنان است (مردان 26 اسم و زنان 3 اسم).

ضمن این‌که در آخرین دهه از تحقیق حاضر (سال‌های 1370 الی 1380) به جز نام «فاطمه زهرا»، هیچ نام ترکیبی دیگری در میان 50 اسم برتر دختران ایرانی وجود ندارد، حال آن‌که بررسی 50 نام برتر این مقطع زمانی در میان پسران، نشان می‌دهد تمایل به نام‌های ترکیبی پسران، همچنان باقی است و نام‌های علیرضا، محمدرضا، حمیدرضا، امیرحسین، محمدجواد، محمدحسین، حامدرضا، محمدامین، محمدعلی، امیرمحمد، احمدرضا، امیررضا و علی‌اصغر، پرطرفدارترین اسم‌های ترکیبی در این سال‌ها بوده‌اند.