مقدمه

سالهاست که کشاورزان از کودهای شیمیایی برای حاصل خیزی خاک استفاده می کنند.با اینکه این کودها اثرات موقتی در حاصل خیزی خاک و افزایش میزان محصول دارند، اما نباید از اثرات زیانبار آنها بر خاک و محیط زیست غافل شد.استفاده ی بی رویه از کودهای شیمیایی به عنوان تنها عامل باروری خاک، نه تنها به بهبود کیفیت خاکی کمکی نمی کند، بلکه عامل تسریع کننده در فرسایش خاک است.
کودهای شیمیایی تعادل PH خاک را بر هم می زنند و آن را اسیدی یا خنثی می کنند.تغییرات PH به طور مستقیم بر فعالیت میکروارگانیسم های خاک اثر می گذارد.این میکروارگانیسم ها به آنزیم هایی جهت فعالیت نیاز دارند.این آنزیم ها فقط در PH خاصی فعال هستند.تغییرات در PH واکنش آنزیمی را کند می کند.میکروارگانیسم ها در این حالت یا غیرفعال شده و یا می میرند.
مشکل دیگر، انحلال این مواد در آب و نفوذ به آب های زیرزمینی است.نیترات ها و نیتریت ها که در این کودها استفاده می شوند، در صورت راه یافتن به آب های زیرزمینی و مصرف این آبها برای آشامیدن سبب بیماری هایی در کودکان و سقط جنین در زنان باردار می شوند.
اکنون وقت آن رسیده است که کشاورزان به فکر جایگزینی برای کودهای شیمیایی باشند.یکی از بهترین گزینه ها استفاده از کرم خاکی به عنوان کودساز در مزارع است.کرم های خاکی میلیون ها سال به عنوان کودساز به طبیعت و کشاورزی خدمت کرده اند. نگارنده در این مقاله سعی دارد به کاربرد کرم خاکی در کشاورزی بپردازد.

نقش کرم خاکی در حاصلخیزی خاک

چارلز داروین در کتاب تشکیل خاک کشاورزی درنتیجه فعالیت کرم خاکی می نویسد:«کرم خاکی نقش بسیار مهمی درتاریخ جهان داشته است.در تمام کشورهای با آب و هوای مرطوب تعداد آن فوق العاده زیاد است و در مقایسه با اندازه اش، دارای نیروی ماهیچه ای عظیمی است.در بسیاری از نواحی کشور انگلستان هر ساله جرمی برابر با ده تن از خاک از بدن کرم های خاکی عبور می کند و به سطح زمین می آید.بنابراین، در مدت چند سال تمام خاک کشاورزی سطحی از بدن آنها عبور می کند، در نیتجه این عمل ذرات خاک که خاک سطحی را تشکیل می دهند، در شرایطی قرار می گیرند که برای تجزیه و فروپاشی آنها بسیار مناسب است. گاوآهن یکی از قدیمی ترین و بهترین اختراعات بشر است اما زمان زیادی قبل از آنکه گاوآهن اختراع شود، کرم خاکی زمین را به طور مرتب شخم می زده است و هنوز هم به این کار ادامه می دهد.این که جاندار دیگری وجود داشته باشد که به اندازه ی این موجود در تاریخ بشر نقش داشته باشد، محل تردید است.»
امروزه هم با تحقیقاتی که متخصصان علم کشاورزی انجام داده اند، نظر داروین تا اندازه ای زیادی تایید شده است.اکنون ثابت شده است که فراوانی کرم خاکی در خاک شاخصی برای سنجش سلامت خاک و میزان مواد آلی در آن است.اهمیت این موجود کوچک و به ظاهر کم اهمیت تا بدانجاست که یک دانشمند و بوم شناس فرانسوی درباره ی آن می نویسد:«کرم خاکی نه تنها برای کشاورزی ضروری است، بلکه می توان آن را پایه ی هر تمدنی دانست.»
کرم خاکی با نفوذ در خاک و ایجاد کانال باعث زهکشی، تهویه مناسب در خاک و تسهیل در رشد ریشه می شود.در زیست بوم های جنگلی کرم خاکی و به ویژه گونه هایی مانند L.terrestris که از زباله تغذیه می کنند، می توانند تمام پسماندهای گیاهی روی سطح خاک را در یک دوره چند هفته ای یا در چند ماه مصرف کنند و در مقابل خاک را از مواد آلی غنی کنند.
استفاده از کرم خاکی در مناطقی که از نعمت این مخلوق خارق العاده محروم بوده اند، نتایج جالبی در بر داشته است.در علفزارهای نیوزیلند باروری و کیفیت خاک بهبود قابل توجهی داشته است.همین نتایج در هلند، آمریکا و ایرلند به دست آمده است.
کرم خاکی همه چیز خوار است و هر چه در مسیر حرکتش قرار بگیرد می بلعد.پس از بلعیدن مواد آلی و خاک این مواد در درون معده کرم خاکی با استفاده از شن و دیگر ذرات معدنی آسیاب می شوند.مخلوط شدن این مواد با ماده هضم کننده شیمیایی و باکتری هایی که آنها را متلاشی می کنند، منجر به ایجاد عناصری می شوند که گیاهان به راحتی آنها را جذب می کنند.موادی که هضم نشده باقی می مانند از مخرج کرم خارج می شوند.به این مواد که غنی از مواد آلی و عناصر مورد نیاز گیاه است casting می گویند.این مواد که به خاطر اضافه شدن مدوام کربنات آهک از سه غده مولد کربنات آهک خنثی باقی می مانند و قبل از هضم به خوبی آسیاب می شوند، از کودهای فسفات موجود هفت برابر غنی تر و از کودهای ازت پنج برابر غنی ترند casting در متعادل نگه داشتن PH خاک نقش مهمی دارد و از اسیدی شدن بیش از حد خاک و یا قلیایی شدن آن جلوگیری می کند.گفته می شود کرم خاکی روزانه به اندازه وزن خود casting تولید می کند.

روش های افزایش جمعیت کرم خاکی در مزرعه

روش های زیادی برای افزایش تعداد کرم خاکی در مزرعه وجود دارد.یک روش این است که تکه هایی از خاک که تعداد کرم خاکی در آنها بیشتر است را انتخاب کرده و به قسمت هایی که تعداد کمتر است و یا کرم خاکی در آنها یافت نشده است، منتقل کنیم.
روش دیگر ایجاد جایگاه هایی در مزرعه مخصوص پرورش و نگه داری از کرم خاکی است.می توان کرمها را از این جایگاه ها به درون مزرعه منتقل کند.
باید توجه داشت که استفاده بی رویه از آفت کش ها و کودهای شیمیایی باعث کاهش جمعیت کرم خاکی می شود.استفاده درست و منطقی از کودهای شیمیایی به همراه بهره گیری مناسب از این موجود مفید، حاصلخیزی خاک را افزایش داده و از اثرات مضر کودهای شیمیایی بر محیط زیست می کاهد.

نتیجه

اینک وقت آن رسیده است که در روش های متداول تولید محصولات کشاورزی تجدید نظر شود.کرم خاکی نه تنها جایگزینی مناسب برای کودهای شیمیایی است، بلکه بسیاری از عوارض جانبی ناشی از مصرف بی رویه آن را اصلاح می کند.خوب است که با نگاهی به آینده در حفظ خاک و دیگر منابع خدادای کوشا باشیم.
منابع:
1.Earthworms-surprising partners in the creation of fertile soils، Tilth poducers Quarterly
www.metafro.be/leisa/1990/6-3-8.pdf
2.secrets of the soil، peter Tompkins & Christopher Bird http://microsoil.com/earthworm.htm
3. Earhtworm ecology and sustaining agriculture، Matthew R.Werner، Center for Agroecology and sustainable Food Systems، University of California، Santa Cruz، CA 95064 www.sarep.ucdavis.edu/worms/werner.htm
4.Harmful effects of chemical fertilizer highlighted، www.e-pao.net
5. What are effects of chemical fertilizers on human health، www.answers.com
6. soil life and chemical fertilizers،Ana primaves www.metafro.be/leisa/1990/6-3-8. pdf
منبع: نشریه اطلاعات علمی -شماره 359