منبع: وزارت دفاع، برنامه های تحقیق و توسعه نانوتکنولوژی دفاعی (26)
در ایالات متحده، تأمین بودجه قابل قبولی برای سایر بخش ها به غیر از بخش دفاعی نیز در نظر گرفته شده است. جدول 1-4 الگوی تأمین بودجه ایالات متحده تا سال 2008 را برای آژانس های مختلفش مانند آژانس حفاظت محیط ( EPA )، وزارت انرژی ( DOE )، بنیاد ملی علوم ( NSF )، انستیتو ملی استاندارد و تکنولوژی ( NIST ) و ناسا را نشان می دهد. به نظر می رسد درک اهمیت تکنولوژی در دولت ایالات متحده موجب شده است تا بودجه اختصاص یافته به این بخش طی 4 سال حدود 15% افزایش یابد.
جدول واگذاری بودجه مصوبه تحقیق و توسعه نانوتکنولوژی در قرن 21 ( میلیون دلار آمریکا )

آژانس	سال 2005	سال 2006	سال 2007	سال 2008
NSF	385	424	449	476
DOE	317	347	380	415
NIST	68/2	75	80	84
NASA	34/1	37/5	40	42/3
EPA	5/5	6/1	6/4	6/8
کل	809/8	889/6	955/4	1024/1

منبع: گرافاگینی ( ویراستار )، کتاب راهنمای نانوتکنولوژی (27).
به غیر از ایالات متحده، بسیاری از قدرت های دیگر مانند آلمان، فرانسه، انگلیس و روسیه (28) نیز بر روی تحقیق و توسعه سیستم ها و مواد مبتنی بر نانوتکنولوژی برای کاربردپذیری نظامی سرمایه گذاری می کنند. با این وجود، بیشتر کشورهای آسیایی و اروپایی، به استثنای سوئد (29)، برنامه های اختصاصی برای پژوهش های دفاعی نانوتکنولوژی را پیگیری نمی کنند. از این گذشته، آنها چند پروژه مبتنی بر نانوتکنولوژی را در ساختارهای دفاعی – پژوهشی متداول مانند پژوهش مواد، پژوهش دستگاه های الکترونیکی یا پژوهش حفاظت زیست – شیمیایی را با هم ادغام می کنند (30). حتی در مورد ایالات متحده، سرمایه گذاری های عظیمی در بخش نانوتکنولوژی با موضوعاتی غیر از دفاع صورت می گیرد. رییس جمهور بوش در سال 2003 مصوبه تحقیق و توسعه نانوتکنولوژی در قرن 21 را امضا کرده است. در طی سال 2008 دولت به طور رسمی 3/7 میلیارد دلار آمریکا برای بودجه نانوتکنولوژی صرف کرده است (31). نانوتکنولوژی یک تکنولوژی دو کاربردی است و پیشرفت های صورت گرفته در حوزه های علمی و بازرگانی تحت بودجه مدنی احتمالاً راه خود را برای استفاده دفاعی پیدا می کند.
ژاپن در سال 2002 بیش از یک میلیارد دلار آمریکا تنها برای پژوهش در حوزه نانوتکنولوژی سرمایه گذاری کرد؛ برآورد شده است که چین سالانه 300 – 400 میلیون دلار آمریکا در این حوزه سرمایه گذاری کند؛ و اتحادیه اروپا 3/3 میلیارد دلار آمریکا تا سال 2006 – 2007 در این حوزه صرف کرده است (32). شاید به نسبت سرمایه گذاری های پژوهشی در این زمینه چین در جایگاه دوم باشد و از ژاپن پیشی بگیرد. در سال 2005 چین در صرف هزینه در نانوتکنولوژی عمومی مقام دوم را داشت (33). اکنون چین در سرمایه گذاری شرکتی مقام پنجم را دارد و تقریباً سه درصد سرمایه گذاری های بخش خصوصی تحقیق و توسعه جهان را به خود اختصاص داده است (34). در واقع، نانوتکنولوژی به عنوان یکی از اجزای کلیدی جنبش پیشرفت تکنولوژی چین در طی دهمین برنامه پنج ساله ( 2000 – 2005 ) و توسعه تکنولوژی نانومتری پزشکی و زیستی، الکترونیک و اجزای تشکیل دهنده به عنوان اهداف میان مدت و بلند مدت در نظر گرفته شده است. مرکز ملی چین برای علوم نانو و تکنولوژی، بیش از 3000 دانشمند دارد که در جنبه های مختلف نانوتکنولوژی مشغولند (35).
ایالات متحده، چین و آلمان پس از سال 1975، دارای بالاترین رتبه بین المللی امتیاز نانوتکنولوژی مرتبط با بهداشت هستند که به ترتیب 33 درصد، 20 درصد و 13 درصد کل را به خود اختصاص می دهند. هر چند چین در این زمینه پیشتاز قدری است، ولی در مذاکرات بین المللی درباره نقش نانوتکنولوژی در توسعه پایدار شرکت نمی کند (36). قضاوت دقیق در مورد سرمایه گذاری های نظامی چین در حوزه نانوتکنولوژی غیرممکن است ولی با نگاه به گذشته چین، می توان معتقد بود که به برنامه های نانوتکنولوژی نظامی هم علاقمندند.
چین در تلاش است به حداکثر مزایای تحقیق و توسعه انجام شده توسط تشکل های جهانی علمی و تجاری در این حوزه دست یابد. آنها خود را با سازمان های جهانی متعدد نانوتکنولوژی مرتبط ساخته اند تا درباره این تکنولوژی بیشتر بیاموزند. آنها با شرکت های نانوتکنولوژی پیشتاز در ایالات متحده و اروپا همکاری فعالانه ای دارند. این به آنها کمک می کند تا همگام با پیشرفت ها و اختراعات در این زمینه پیش بروند. استراتژیست های ارتش آزای بخش خلق چین ( PLA ) با تیزبینی سرمایه گذاری های ارتش آمریکا در این حوزه را رصد می کنند (37). تحت این شرایط، به نظر می رسد که این یک نتیجه گیری منطقی است که چین دانش به دست آمده در حوزه غیرنظامی نانوتکنولوژی را با معماری نظامی همراه سازد.
نانوتکنولوژی برای نیروهای مسلح روسیه حوزه مهمی است که آینده نیروهای مسلح آنان در گرو آن است. بر اساس طرح پیشنهادی « خط مشی پیشرفت نیروهای مسلح فدراسیون روسیه تا سال 2030 » تنظیم شده توسط وزارت دفاع روسیه که تا سال 2008 نهایی شد، نانوتکنولوژی موضوع مورد توجه آنها تا 22 سال آینده می باشد. به نظر آنها برتری تکنولوژیکی و نظامی در حال رشد کشورهای پیشتاز تهدید بزرگتری را پیش روی آنها قرار می دهد و روسیه نیز به سرمایه گذاری در تکنولوژی های جدید متعددی نیاز دارد که نانوتکنولوژی یکی از آنها است (38).
هند نیز پیشرفت های سریع نانوتکنولوژی را به دقت نظاره می کند. دولت در دهمین برنامه پنج ساله خود « هیئت علوم و تکنولوژی مواد نانو ( NSTM ) » را تأسیس کرده است. بر این اساس، وزارت علوم و تکنولوژی گشودن چارچوبی برای ابتکار ملی در این زمینه را آغاز کرد. در اکتبر 2001، هند رسماً مؤسسه پیشرفت علوم و تکنولوژی مواد نانو ( NSTI ) را راه اندازی کرد. امروزه نانوتکنولوژی در هند همانند سایر کشورها عرصه پژوهش چند تخصصی شده است. حوزه بیوتکنولوژی نیز از پروژه های متعددی در نانوبیوتکنولوژی پشتیبانی مالی می کند (39).
در حوزه دفاع، سازمان تحقیق و توسعه دفاعی ( DRDO ) هند در حوزه هایی مانند حسگرها، کاربردهای پرانرژی، اخفا و استتار، دستگاه های NBC، کاربردهای ساختاری، نانوالکترونیک و تعیین ویژگی مشغولند. این مؤسسات پیشرفته در سال 2006 شروع بکار کردند. در حال حاضر تمرکز اصلی آنها بر گسترش انواع مختلف حسگرها، دستگاه های حفاظتی و ردیابی NBC و گسترش رنگ آمیزی با ویژگی های استتار می باشد (40).

کنترل نانوتکنولوژی نظامی و جنگ افزارهای بازدارنده

بر اساس وضعیت موجود تکنولوژی، می توان استدلال کرد که بسیاری از کاربردهای نانوتکنولوژی برای کامل شدن حداقل به دو تا سه دهه زمان نیاز دارند. به دلیل ظرفیت زیاد بازار، انتظار می رود که این تکنولوژی بیشتر در حیطه غیرنظامی رشد کند. توسط برخی ادعا شده است که این تکنولوژی ابتدا در عرصه غیرنظامی رشد و تکامل می یابد و سپس به سمت ارتش راه می یابد. هر چند، با نگاه به سرمایه گذاری های نظامی اخیر، به نظر می رسد که احتمالاً در مقرهای نظامی همزمان رشد کند. نانوتکنولوژی نظامی با کاربرد محدود همچنان جا پای محکمی در پژوهش بسیاری از مناطق پرخطر خواهد داشت.
از دیدگاه کنترل جنگ افزارها، کاربردهای نظامی گوناگون نانوتکنولوژی حداقل تا آینده ای نزدیک نمی تواند موجب تشویق سازندگان شود. اصولاً از نانوتکنولوژی انتظار می رود که سیستم های نظامی موجود را با ساخت سبک تر، قابل حمل تر بودن و توانمندتر کردن بهبود بخشد. ولی در ضمن انجام تمامی این کارها، نمی تواند مستقیماً هیچ معاهده بین المللی را نقض کند. بنابراین، « کاربری نظامی نانوتکنولوژی » فرصت کمتری در مسئولیت به چالش کشیدن مستقیم هرگونه رژیم کنترلی جنگ افزارها را دارد. به طور همزمان، در برخی محافل گمان می رود که کاربردهای نانوتکنولوژی ممکن است به سلامتی بشر آسیب رساند یا بر محیط تأثیر منفی گذارد. فصل آخر این کتاب نگاه کوتاهی به این موضوعات دارد. چنین موضوعات قانونی نیازمند تعیین ابزارهایی برای اداره موضوعات نشأت گرفته از کاربردهای غیرنظامی و نظامی است.
ممکن است کشورها مجبور باشند در برابر کشورهایی که در بکارگیری نانوتکنولوژی مولکولی در معماری نظامی شان موفق بوده اند احتیاط را رعایت کنند. اگر گسترش مولکولی نانوتکنولوژی تا چند دهه آینده محقق شود، کشورهای دارای مونتاژکن های مولکولی خود همتاساز، قادر به توسعه گسترده تولید نظامی خواهند شد. این امر می تواند توازن نظامی منطقه و جهان را به طور ناگهانی در بسیاری از مناطق تغییر دهد.
در چنین شرایطی، مونتاژکن ها قادر به تولید تسلیحات و ناوهایی شبیه به تفنگ ها، تانک ها یا هواپیماهای معمولی هستند و این تکنولوژی برتری کامل خود را با ساخت انواع جدید سیستم های دارای ویژگی های خاص نانوتکنولوژی مولکولی مانند کوچک بودن، اتکا به منابع در دسترس محلی، تعداد خیلی زیاد، نیروی محاسباتی بسیار بالا، تنوع وسیع حسگرها و مکانیسم های عامل استفاده می کنند نشان خواهند داد (41). هرگونه هنجارشکنی در این حوزه احتمال شروع مناقشات مهمی درباره اقدامات پیشگیرانه کنترل جنگ افزارها در نانوتکنولوژی را در پی خواهد داشت.
زمانی که نانوتکنولوژی در بستر سیستم تعاملی بین المللی و منافع ملّی مسلم قرار گیرد، می تواند تهدیدها را افزایش و ثبات را کاهش دهد. برای جلوگیری یا حداقل کاهش چنین خطرهایی، باید پیش از گسترش تسلیحات و جنگ افزارها یا تکنولوژی های جدید در زمین، پیشاپیش با محدودیت هایی موافقت شود تا عمدتاً در مراحل گسترش یا آزمایش، و گاهی اوقات در مرحله پژوهش اعمال شوند (42).
برای کنترل جنگ افزارهای بازدارنده - نوع دیگری از کنترل جنگ افزارهای کیفی همانند پیمان 1972 ABM ( ضد موشک های بالیستیک ) ( اکنون منسوخ شده )، کنوانسیون 1972 سلاح های سمّی زیستی ( BTWC )، پروتکل 1995 درباره تسلیحات کور کننده لیزری (43)، پیمان ماه 1979، سوابق و پیشینه ای وجود دارد. سرمایه گذاری ها و پژوهش های نظامی که در این فصل تاکنون از آن سخن به میان آمد، برای ارائه نشانه ها و دلایلی مبنی بر رسیدن زمان رسیدگی به اقدامات کنترل جنگ افزارهای بازدارنده در این عرصه کافی است.
یکی از چالش های مرتبط با مقررات امنیت ملّی، همانطور که برای نانوتکنولوژی بکار می رود، سطح تهدید امنیتی برخاسته از ظرفیت مقیاس نانو است که بدون در نظر گرفتن چگونگی بی خطر بودن کاربرد اولیه این تکنولوژی به وجود می آید. کنترل های امنیت ملّی در مورد انتقال بین المللی تکنولوژی و دانش فنّی حول هدف محدود کردن توانایی های نظامی برنامه ریزی شده است. می توان چنین استدلال کرد که حتی دانش و تخصص عمومی درباره استفاده مواد، دستگاه ها و فرآیندها در مقیاس نانو را می توان به راحتی برای طیف وسیعی از کاربردهای نظامی بکار برد. ولی خوشبختانه، در بیشتر کشورها، صدور تکنولوژی و اطلاعات فنّی با کاربردهای بالقوه نظامی معمولاً نیازمند موافقت قبلی دولت می باشد. هر چند حائز اهمیت است تا یادآور شویم که تحت قوانین کنونی کنترل صادرات، میزان قابل توجهی از نانوتکنولوژی و فنون مرتبط با آن تابع سیستم های کنترل صادرات بین المللی و قوانین مرتبط کنترل صادرات هستند. در واقع، میزان زیادی از اطلاعات و تکنولوژی که قبلاً خلاف قوانین کنترل صادرات منتقل شده بودند با علم نانو مرتبطند (44). در سال آینده ممکن است چندین کشور نانویی مدعی نیز گسترش یابند یا در غیر این صورت نانوتکنولوژی های مرتبط با ارتش را کسب کنند (45). از آنجایی که وضعیت دقیق نانوتکنولوژی در این وضعیت بحرانی تا حدودی مبهم است؛ برخی از این تکنولوژی ها زمانی که با ظرفیت کامل توسعه می یابند شاید تحت قوانین موجود کنترل صادرات قرار گیرند و شاید هم این اتفاق نیافتد.
چندین کاربرد نظامی برنامه ریزی شده نانوتکنولوژی وجود دارند که اعلام خطر کرده اند زیرا ممکن است استانداردهای پذیرفته شده قوانون بین المللی را نقض کنند. در حالی که کاربردهای پزشکی نانوتکنولوژی آشکارا برای اهداف پیشگیری کننده و صلح آمیز طراحی شده اند، برخی از تکنولوژی های آشکارا برای اهداف پیشگیری کننده و صلح آمیز طراحی شده اند، برخی از تکنولوژی های در حال توسعه، برای تحویل دارو به بشر از طریق « محصولات هوشمند » یا سایر سیستم های تحویل، به نظر می رسد که به همان اندازه توانایی تحویل عامل های مضر را خواهند داشت. چنین استدلال می شود که پزشکی نانو زمینه ای است که احتمالاً در آن نقض قوانین طراحی شده تحت BTWC و CWC ( کنوانسیون سلاح های شیمیایی ) صورت می گیرد (46).
چندین تحلیل گر نانوتکنولوژی نظامی بر این موضوع توافق دارند که فراخوانی برای مهلت قانونی درباره کاشت های غیرپزشکی بدن که می تواند برای کاربردهای نظامی استفاده شود ( سربازان سایبری ( فرمانشی؛ م ) ) لازم است و نیز پیشنهاد می دهند که ایالات متحده باید پژوهش بر روی کاربردهای نظامی نانوتکنولوژی را به منظور فرصت دادن به مذاکرات جهانی درباره محدودیت های قانونی این تکنولوژی را به تأخیر اندازد (47).
در 8 فوریه 2008، این کمیسیون اروپایی ضوابط اجرایی داوطلبانه در حوزه نانوتکنولوژی را با نام « نظام نامه اجرایی برای پژوهش های پاسخگو به علم نانو و نانوتکنولوژی » اتخاذ کرد. این نظام نامه اجرایی با پیشنهادی برای ایجاد چند رهنمود در این حوزه پژوهشی در حال گسترش سریع و کمتر شناخته شده پدیدار شد (48). چنین تلاش هایی نشان می دهد که از آنجایی که نانوتکنولوژی به خوبی در سیاست عمومی پیشرفت کرده است، کشورها متمایل به اتخاذ ضوابط اصلاحی زودهنگام شده اند.

نتیجه گیری

بحث فوق نشان می دهد که کاربردهای نظامی نانوتکنولوژی همچنان ادامه خواهند داشت. کشورها احتمالاً سرمایه گذاری های بسیار بیشتری در این تکنولوژی می کنند. موفقیت های مختلف در این تکنولوژی ( برای استفاده غیرنظامی یا استفاده دفاعی ) احتمالاً مزایای بیشتری برای جامعه و به ویژه برای صنایع دفاعی دارد.
نانوتکنولوژی کاربردهای دفاعی حیاتی مانند گسترش حسگرهای متعدد، کیت های حفاظتی سرباز، پیشرفت در ساختار C4ISR، و غیره را عرضه می کند. بنابراین، سرمایه گذاری در حوزه الکترونیک و تکنولوژی حسگرها اجتناب ناپذیر است. جالب این که برخی از حوزه های پژوهشی انگیزشی نظامی می توانند منافع گسترده تری برای جوامع غیرنظامی داشته باشند. سرمایه گذاری ها در طراحی و گسترش باطری های قوی تر ولی سبک تر، محصولات هوشمند، و غیره از مصادیق آن است.
صرف نظر از مواد و حسگرها / الکترونیک، نانوتکنولوژی دارای کاربردپذیری مستقیم نظامی در ساخت جنگ افزارهای زرهی سخت، تولید دستگاههای تجسسی بسیار کوچک، بهبود عملکرد UAV یا UCAVها و ارتقای برقراری ارتباط و هدف گیری برای سربازان و خلبان های جنگنده / بمب افکن است.
همانند هر تکنولوژی نظامی دیگری، کشورها باید اقدامات متقابلی را برای مقابله با تهدیدات تسلیحات نانویی در نظر بگیرند. در حقیقت، تکنولوژیست های نظامی حتی برای طراحی اقدامات تاکتیکی متقابل ممکن است از نانوتکنولوژی استفاده کنند. هر چند، از آنجایی که این تکنولوژی در مرحله گسترش است، در این مرحله تجزیه و تحلیل تأثیرگذاری جنگ افزار و تسلیحات علیه اقدامات متقابل هنوز زود به نظر می رسد.
کشورهایی مانند ایالات متحده سرمایه گذاری های چشمگیری در این زمینه انجام داده اند و قطعاً برای ساخت زرادخانه تسلیحات نانویی تلاش می کنند. در آینده، همگام با ایالات متحده، انتظار می رود که هم پیمانان آنها نیز از اختراعات نظامی در این زمینه بهره مند شوند. انتظار می رود که کشورهایی مانند روسیه و چین تلاش هایی برای هم سان سازی خود با کارشناسان آمریکایی انجام دهند. در این شرایط احتمالی، کنترل هر چه جدّی تر جنگ افزارها مطلوب به نظر می رسد. پیمان ها و رژیم های تنظیمی کنترل جنگ افزارهای بین المللی گوناگونی وجود دارند که می توان از آنها به عنوان الگویی برای تدوین سیاست جهانی قابل قبولی برای نانوتکنولوژی استفاده کرد. در غیر این صورت، ممکن است در دهه های آینده رقابت جنگ افزاری اجتناب ناپذیر باشد.
دانشمندان و مهندسان تشخیص داده اند که نانوتکنولوژی محدودیت های بنیادی دارد. حتّی ممکن است آنچه امروزه جوامع علمی دریافته اند، قابل دست یابی هم نباشد (49). حوزه های خاصی از نانوتکنولوژی، به ویژه نانوتکنولوژی مولکولی همچنان در مرحله گسترش پیدایش آن است؛ بنابراین، تشخیص واضح کاربردهای خاص آن برای صنایع دفاعی دشوار است. هر چند، بر اساس قدرت مشاهده شده این تکنولوژی، دانشمندان و استراتژیست های نظامی باید برای جهت دادن این پژوهش در مسیر مورد نیاز بکوشند.
هند باید از تمرکز بر اهداف بلند پروازانه نظامی با این نوع تکنولوژی خودداری کند و در ابتدا باید با کارهای قابل دوام اقتصادی و از لحاظ تکنولوژی عملی بودن شروع کند. استراتژیست های نظامی باید با همتایان غیرنظامی خود کار کنند زیرا مشترکات بسیار زیادی در هر دو رشته وجود دارد. بر ارتش است که از همان ابتدا درگیر فرآیند تحقیق، توسعه و طراحی شود.
سرانجام، ضرورت ایجاب می کند که استفاده نظامی از نانوتکنولوژی نه در انزوا، بلکه همگام با چند تکنولوژی دیگر از جمله فناوری اطّلاعات و بیوتکنولوژی بررسی شود.

پی‌نوشت‌ها:

1. اتیلیا ساکسل، « نانوتکنولوژی در صنایع فضایی و دفاعی – فاکتورهایی که موجب ایجاد مواد نانویی می شود »
http://www.asonano.com/details.asp?ArticleID=592 (accessed on 12 August 2007).
2. میهاییل روکو و ویلیام سیمز بین بریج، نانو تکنولوژی: مفاهیم اجتماعی 1)، (هلند: اسپرینگر، 2007)، 82 – 83.
3. « مواد نانو و کاربردهای آن » مراجعه کنید به:
http://www.azom.com/Details.asp? Article ID=1066 (accessed on 10 July 2008).
4. آئروژل ها مود کم تراکم جامدی هستند که از ژلی مشتق شده اند که در آن اجزای مایع ژل با گاز جایگزین شده است. حاصل این کار یک جامد بسیار کم تراکم با چند ویژگی قابل توجه است که جالب ترین آنها کارایی آن به عنوان عایق است. آنها متخلخل و بسیار سبک هستند و در عین حال می توانند 100 برابر وزن خود را تحمل کنند. بر روی سایر شیوه های مشابه نیز کار می شود. لطفاً مراجعه کنید به:
ای.ای. گاش و همکاران، « آماده سازی مستقیم مواد فعال با ساختار نانو که از روش های سل –ژل استفاده می کنند » در کاربردهای دفاعی مواد نانویی، اندرج دابلیو. میزیولک، شاشی پی. کاما، جی. متیو مائورو و ریچارد ای. وایا، (واشینگتن: دپارتمان کتاب های ای سی اس، 2004)، 198 – 21.
5. احمد کی.نور و همکاران، « تکنولوژی ساختارها برای سیستم های هوا و فضا در آینده »، کامپیوترها و ساختارها، 74، شماره 5 (2000): 507 – 19.
6. کارین انسکامب، « تکنولوژی هوشمند: پروژه تغییر شکل ناسا » مراجعه کنید به:
http://www.starstreamresearch.com/smart_tech.htm (accessed on 25 February 2009).
7. مایکل برگر، « تحقیق نانوتکنولوژی ناسا در تغییر شکل هواپیماها »
http://www.nanowerk.com/spotlight/spotid=6067.php (accessed on 9 June’2008)
8. وایالوژی ردیاب های انفجاری دور برد را بر پایه تکنولوژی ORNL بنا خواهند کرد. مراجعه کنید به:
ARTICLE_ID=288434&p= 109 (accessed on 12 May 2008).
9. مواد نانویی و کاربردهای آن مراجعه کنید به:
http:///www.azom.com/Details.
asp?Article ID=1066 (accessed on 10 July 2008).
10. « مواد آپ نانو از موفقیت های مهمی در تولید نانو لوله های صنعتی برای جلیقه های ضد گلوله خبر می دهند » مراجعه کنید به:
http://wwww.nanowerk.com/news/newsid=6237. Php (accessed on 8 July 2008).
11. جارگن آلتمن، نانوتکنولوژی نظامی (لندن: راتلج، 2006)، 88-85، 82-81.
12. ام کامت و همکاران، « آماده سازی نانوذرات انفجاری در یک ماتریک اکسید کرمیوم متخلخل: اولین تلاش برای کنترل واکنش مواد قابل انفجار » نانوتکنولوژی 19 (2008)، 1-9 مراجعه کنید به:
www.stacks.iop.org/Nano/19/285716 (assessed on 12 June 2008).
13. مایکل برگر، « نانوتکنولوژی نظامی: مواد منفجره بسیار دقیق از طریق ساختاربندی نانویی » مراجعه کنید به:
http://www.nanowerk.com/ spotlight/ spotid/ =5956.php (accessed on 9 June 2008).
14. جارگن آلتمن، « کاربردهای نظامی نانوتکنولوژی: چشم اندازها و نگرانی ها »، سکیوریتی دایالاگ 35، شماره 1 (2004): 68.
15. اس. کالشرستا، « تأثیر نانوتکنولوژی بر روی سلاح های هسته ای »، یو اس آی ژورنال، 136، شماره 564 (2006): 291.
16. جارگن آلتمن، نانوتکنولوژی نظامی (لندن: راتلج، 2006)، 99.
17. آر. ای درسر و همکاران، « چالش های نانوتکنولوژی در شبکه های آینده پیش بینی هوا » در کاربردهای دفاعی مواد نانویی، ای دبلیو میسیولک و همکاران، ( واشینگتون، دپارتمان کتاب های ای سی اس، 2004)، 46 – 62.

19. « برنامه تحقیق و توسعه نانوتکنولوژی « دفاعی »، گزارشی توسط وزارت دفاع ایالات متحده، به تهیه کنندگی تحقیق و مهندسی دفاعی (26 آوریل 2007)،1.
20. پنج تای دیگر علوم مهندسی زیستی، علوم اجرایی انسانی، نفوذ اطلاعات، مواد چند کاربردی، نیروی محرکه و علوم فعال می باشند.
21. آنها پدیده های نانویی بنیادی و مواد نانویی، دستگاهها و سیستم های نانویی، تحقیق تجهیزات، علم اندازه گیری، و استانداردهای نانوتکنولوژی، تولیدات نانویی، یادگیری تأسیسات و امکانات تحقیقات اصلی و ابعاد اجتماعی می باشد.
22. برای جزییات بیشتر در خصوص NNI لطفاً به ام. سی. روکو، « مؤسسه ملی نانوتکنولوژی – گذشته، حال، آینده »، ولیلیام ای. گودارد، رساله ای در خصوص علم، مهندسی و تکنولوژی نانو، تیلور و فرانسیس (2007) مراجعه کنید.
23. مایکل برگر، « نانو تکنولوژی نظامی و دلیل نگرانی ما، مراجعه کنید به:
http://www.nanowerk.com/spotlight/spotid=1015.php (accessed on 20 January 2007).
24. جارگن آلتمن، نانوتکنولوژی نظامی (لندن راتلج 2006)، 56.
25. کریستن کولینوسکی، «نانوتکنولوژی: از موفقیت تا شکست » در: خطر، اخلاق و قانون نانوتکنولوژی، هانت و مایکل مهتا (لندن: ارث اسکن، 2006).
26. منبع شکل 1: وزارت دفاع، « برنامه های تحقیق و توسعه نانوتکنولوژی دفاعی » مراجعه کنید به:
http://www.nano.gov/html/res/DefenseNano2006.pdf and
http://www.nseresearch.org/2008/presentations/Day2_Porter_DoD.pdf (accessed on 24 February 2009).
27. منبع جدول یک: مارک گرافاگینی، رساله نانوتکنولوژی: کسب و کار، سیاست گذاری و قانون IP، انتشارات ویلی 2004، 141 (دسترسی در 20 نوامبر 2008).
28. جارگن آلتمن، نانوتکنولوژی نظامی (لندن: راتلج، 2006) 63 – 66.
29. در سوئد، یک برنامه نانوتکنولوژی دفاعی سوئدی وجود دارد.
30. مایکل برگر، « نانو تکنولوژی نظامی و دلیل نگرانی ما» به: http://www.nanowerk.com?
Spotlight/spotid=1015.php (accessed on 23 June 2007). مراجعه شود.
31. مارگارت ای. کوزال، « آیا چیز کوچک ترسناک است؟ »، بولتن علوم اتمی، 60، شماره 5، (2004): 43.
32. در همانجا، 46.
33. « سود جستن از نانوتکنولوژی بین المللی »، شرکت تحقیقاتی لوکس، مراجعه کنید به:
http://www.luxresearchinc.com/press/RELEASE_NationsRanking2007.pdf (accessed on 14 April 2008).
34. جان، اف. سارجنت، « نانوتکنولوژی: الفبای سیاست گذاری »، گزارش CRS برای کنگره (2008): 8.
35. People’s Daily, http://english.people.com.cn/ 200506/ 10/ eng20050610189657. Html, 10 June 2005 (accessed on 11 December 2006).
36. مایک تردر، « نانوتکنولوژی و چین » مراجعه کنید به:
http://crnano.typepad.com/crnblog/2005/11/nanotech_and_ch.html (accessed on 27 January 2007).
37. الکساندر نمتس، « انقلاب نانوکولوژی چین » بنیاد جیمزتون – چاینا بریف 4، شماره 16، (2004) به:
http://www.jamestown.org/single/?no_cache = 1&tx_ttnews %5 Btt_news %5D_26719. مراجعه شود.
38. اعتماد ارتش روسیه به نانوتکنولوژی و مشمولین تا سال 2030 مراجعه کنید به:
http://www.Kommersant.com/page.asp? Id=-12956 (accessed on 2 August 2008); and ‘The Defense Ministry Acknowledges U.S.’ , http://www.kommersant.com/ page.asp?id=1007705(accessed on 7 August 2008).
39. Http://dst.gov.in/about_us/ar01-02-sr-serc.htm (Background note, Emerge Tech Conclave, Confederation of Indian Industry (CII), New Delhi, 28 September 2006) and http://www.arci.res.in/nsnt 2007/default_fi les/nsnt.pdf (accessed on 21 February 2008).
40. دکتر ان. ایزوار پراساد (DRDO، گروه پیش بینی و آنالیز سیستم ها و تکنولوژی ها [ GRAST ])، مبحث، 15 ژولای 2007، تعدادی از دانشمندان DRDO کارهای خود در این موضوع را در ژورنال های پژوهشی منتشر کرده اند. سرینیواس مانتا و اس. واتسال، « بسامد انتشار نانو داتس » ژورنال بین المللی علوم مواد 2، شماره 1 (2007) : 41 – 44.
41. جارگن آلتمن، « کاربردهای نظامی نانوتکنولوژی: چشم اندازها و نگرانی ها »، سکیوریتی دایالاگ 35، شماره 1 (2004): 70.
42. Ibid.
43. Ibid., 71.
44. جفری اچ. ماتسورا، مقررات و سیاست گذاری جهانی نانوتکنولوژی (لندن: آرتک هاوس، 2006)، 91-89.
45. میهاییل روکو و ویلیام سیمز بین بریج، نانوتکنولوژی: مفاهیم اجتماعی 1، (هلند: اسپرینگر، 2007) 35 – 234.
46. همان، 83 – 82.
47. جفری هانت، « اصول اخلاقی جهانی نانوتکنولوژی » در خطر، اخلاقیات و قانون نانوتکنولوژی، جفری هانت و مایکل مهتا، (لندن: ارث اسکن، 2006)، 187.
48. لی فیلیپس، « اتحادیه اروپا ضوابط اخلاقی تحقیقات نانوتکنولوژی را می خواهد » مراجعه کنید به:
http://www.euobserver.com/9/25636 (accessed on 16 March 2008).
49. به ویژه، موازی ها باید از میدان اَبَر رسانایی استخراج شوند. دانشمندان در ابتدا یک انقلاب را در تکنولوژی پیش بینی کرده بودند ولی تاکنون در دستیابی به نتایج مورد نیاز برای کسب ابر رسانایی در دمای اتاق ناکام مانده اند.

منبع مقاله :
لل، آجی، (1390)، تکنولوژی های استراتژیک برای نیروهای انتظامی (راهگشای مرزهای جدید)، ترجمه: سید حسن صانعی، سیده بیتا مرتضوی و فائزه مسعودی فر، تهران، نشر اندیشمند، چاپ اول