تربیت از راه سخنوری

 

الف) مفهوم شناسی

خطابه - از ماده «خطب» - به معنای کلامی است که بین دو نفر رد و بدل می شود (ابن فارس، 1410، ذیل: «خطب»). در اصطلاح اهل منطق، خطابه از صناعات خمس به شمار می رود که در آن با سخن گفتن در برابر دیگران، می توان آنان را اقناع کرد. خطابه از صناعات دیگر (برهان، جدل، سفسطه و شعر) نافذتر و مؤثرتر است (خوانساری، 1376، ص 107).
ارسطو می گوید: خطابه، صناعتی است که توسط آن بتوان در هر امری از امور جزئی، دیگران را در حد امکان اقناع نمود (ضیائی، 1373، ص 3).
خطابه، بیشتر برای عموم مردم به کار می رود و این ممکن است به دلیل مواد به کار رفته در آن باشد. موادی که در خطابه به کار می رود عبارت اند از: مظنونات، مقبولات و مشهورات، که مردم به اینها بیشتر عادت کرده اند، تا برهان و استدلال. بیشتر مردم قدرت درک و فهم برهان و استدلال را ندارند و یا دست کم استفاده از برهان برای تفهیم و اقناع عامه مردم، به زمان بیشتری نیاز دارد؛ بنابراین، از سویی، عموم مردم با خطابه زودتر اقناع می شوند و از سوی دیگر، خطیب نیز برای اقناع آنان زودتر و ساده تر به نتیجه می رسد.
شایان ذکر است که خطابه با موعظه برابر نیست، بلکه به یک معنا خطابه غیر از موعظه است و به یک معنا موعظه مصداقی از خطابه است. استاد شهید مطهری در این باره می گوید: «خطابه با موعظه فرق دارد؛ زیرا خطابه صناعت است و جنبه فنی دارد و هدف آن تحریک احساسات و عواطف است؛ اما هدف موعظه تسکین شهوات و هواهای نفسانی است و بیشتر جنبه منع و ردع دارد. اگر هدف خطابه را مطلق اقناع بدانیم، وعظ و موعظه هم قسمتی از خطابه است» (مطهری، 1367 ب، ص 237).
توجه به این نکته نیز لازم است که موعظه در «فن» بودن چیزی از خطابه کم ندارد و هر کسی نمی تواند بدون آموزش و کسب آگاهی های لازم درباره روش موعظه، به موعظه بپردازد، گرچه برخی از ویژگی های آن، از قبیل تُن صدا و گیرایی سخن، خدادادی است؛ چنان که خطابه نیز چنین است.

ب) تاریخچه خطابه

تاریخچه خطابه به گذشته های دور و حتی به یونان قدیم، باز می گردد؛ زیرا در یونان قدیم نیز خطابه مطرح بود و سخنرانان مشهوری، مانند هومر و سولون، در آن زمان وجود داشتند. ارسطو نیز از جمله کسانی است که در یونان قدیم، در تدوین و گسترش فن خطابه تلاش فراوانی کرد.
خطابه، در میان عرب های جاهلی و پیش از اسلام نیز جایگاه مهمی داشت؛ زیرا در آن عصر، مردم سواد کمی داشتند؛ از این رو سران قبائل در بسیج افراد قبیله برای جنگ و ترساندن دشمن و کارهای اجتماعی دیگر و توجیه مردم، نیاز داشتند که یا خود سخنوری ماهر باشند، و یا سخنوران ماهری را برای این منظور در اختیار بگیرند.
با ظهور اسلام در جزیره العرب، که افراد با سواد آن بسیار کم بود، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) برای ترویج و تبلیغ اسلام و رساندن پیام وحی به مردم، روش خطابه را در پیش گرفت؛ زیرا شاید تنها روشی که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در آن زمان می توانست برای رساندن پیامی الهی به مردم از آن استفاده کند، همین روش بود.
خطابه در اسلام همان خطابه پیش از اسلام است، ولی هدف از به کارگیری آن متفاوت است. در اسلام، نوع خاصی از خطابه، که موعظه نامیده می شود، بیشتر به کار می رفت، هر چند از انواع دیگر خطابه، مانند: خطابه های حماسی، سیاسی و اجتماعی نیز استفاده می شد. خطبه های جمعه در صدر اسلام، مجموعه این اقسام را در بر می گیرد؛ اما پس از دوره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و پس از دوره پنج ساله حکومت امیرمؤمنان علی (علیه السلام) - که حکومت از دست اهل بیت (علیهم السلام) خارج شد - خطابه های معصومان (علیهم السلام) و پیروان آنان بیشتر جنبه اخلاقی و موعظه به خود گرفت. با وجود این، اسلام در پیشبرد و تقویت فن خطابه بسیار مؤثر بوده است (همان، ص 224 - 247).

ج) ویژگی های خطابه در اسلام

خطابه دارای ویژگی هایی است که برخی از آنها عام است و در خطابه های پیش از اسلام نیز وجود داشته است و برخی از آنها ویژگی هایی است که در اسلام، به ویژه از سوی معصومان (علیهم السلام)، بر آن افزوده شده است. مهم ترین این ویژگی ها چنین است:
1. خطابه به موضوع خاصی اختصاص ندارد. هر موضوعی را می توان موضوع خطابه قرارداد و درباره آن سخن گفت. موضوع های سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، دینی، اعتقادی، علمی و....
2. همچنین خطابه به افراد خاص یا گروه های سنی و اجتماعی خاصی اختصاص ندارد، بلکه عموم مردم و همه گروه های سنی و اجتماعی را شامل می شود؛ زیرا مطالبی که معمولاً سخنران بیان می کند، می تواند برای همه این گروه ها قابل درک باشد و یا دست کم قسمت زیادی از آن برای بیشتر افراد قابل فهم و درک است؛ چرا که هدف و غرض اصلی از خطابه، قانع کردن عموم مردم است، نه افراد و گروه های خاص.
3. خطابه به زمان و مکان خاصی وابسته نیست؛ چون مخاطب ویژه ای ندارد؛ از این رو در هر مکانی که گروهی از مردم جمع شده باشند، می توان خطبه خواند؛ اما بیشتر خطابه ها در مکان های عمومی، مانند مساجد، حسینیه ها، تکیه ها و یا میدان های شهر، که عموم مردم در آنها گرد هم می آیند، ایراد می شود.
4. خطابه تنها یک روش آموزشی صِرف نیست، بلکه هدف اصلی آن - چنان که در تعریف اصطلاحی آن گذشت - اقناع عاطفی عموم مردم است و در آن، خطیب به ذکر مواعظ، تاریخ، اخلاق و ارشاد مخاطبان می پردازد؛ در عین حال این هدف بدون ارائه اطلاعات دینی، اخلاقی، اجتماعی، تاریخی و... تأمین نمی شود و در نتیجه خطابه را می توان از روش های آموزشی به شمار آورد.
5. معصومان (علیهم السلام) خطبه های خود را بیشتر با حمد و ثنای خداوند متعال شروع می کردند. این امر، افزون بر اینکه شکر و سپاس سخنران در برابر نعمت و توفیق نطقی است که خداوند به او داده، می تواند مطالب آموزشی دینی و معرفتی را نیز برای مخاطبان در بر داشته باشد. سخنران دینی می تواند از این راه خدا را به مخاطبان معرفی و راه و روش حمد و سپاس او را نیز بیان کند.
6. سخنرانان صدر اسلام، به ویژه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام)، هنگام خواندن خطبه، بر مکانی بلند ایستاده و یا می نشستند و خطبه می خواندند. این عمل، افزون بر اینکه سخنران را در اشراف بر مجلس و تسلط بر سخن، یاری می رسانَد، به مخاطبان نیز این امکان را می دهد که سخنان او را بهتر بفهمند؛ چنان که امروزه در کلاس های درس نیز مکان معلم و استاد از مکان دانشجویان بلندتر است. پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) برای خواندن اولین خطبه خود در دعوت مردم به اسلام، از کوه صفا بالا رفت و در آنجا بر بالای سنگی بلند ایستاد و ندای: «یا صباحاً» (1) سر داد (سبحانی، 1371، ص 217). بعدها نیز پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در مسجد النبی - در مدینه - هنگان خواندن خطبه بر درختی تکیه می داد، تا اینکه یکی از اصحاب برای آن حضرت منبری تهیه کرد و از آن پس پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بر منبر می نشست و خطبه می خواند.
7. از دیگر ویژگی های خطابه های معصومان (علیهم السلام) کوتاه بودن خطابه های آنان است. طولانی کردن خطبه چیزی جز خستگی و بی علاقگی در مخاطبان ایجاد نمی کند. متن بیشتر خطابه های معصومان (علیهم السلام) بیش از سه تا چهار صفحه نیست، (2) مگر در برخی موارد که کمی از این مقدار بیشتر است. خطبه غدیر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در حجه الوداع که از اهمیتی ویژه برخوردار است - آن گونه که در بحارالانوار نقل شده است (3) - حدود سیزده صفحه است و بزرگ ترین خطبه های حضرت علی (علیه السلام) از بیست صفحه تجاوز نمی کند. سایر خطبه ها معمولاً از این کمتر است. این امر به دلیل توجه آن بزرگان به این نکته است که سخن گفتن ممکن است سخنگو را خسته نکند، ولی برای شنونده خسته کننده باشد؛ از این رو باید حال مخاطبان را رعایت کرد، چه اینکه هدف از خطابه، سخن گفتن و تمرین سخنرانی نیست، بلکه آموزش دادن مخاطب است؛ پس خطابه باید به گونه ای باشد که مخاطب به شنیدن آن رغبت کند.
8. ویژگی دیگر خطبه های معصومان (علیهم السلام)، متنوع بودن مطالب و محتوای خطبه هاست. آنان برای رفع خستگی مخاطبان، افزون بر کوتاه کردن خطبه ها، از مطالب متنوع و موضوع های گوناگون سخن می گفتند؛ برای مثال امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در اولین خطبه نهج البلاغه، از چندین موضوع، مانند توحید، آفرینش جهان، خلقت حضرت آدم (علیه السلام)، بعثت پیامبران و بعثت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، سخن گفته است. تنوع موضوع و مطالب، به ویژه برای عموم مردم، موجب رفع خستگی و توجه بیشتر آنها به سخنرانی می شود.
9. به کار بردن کلمات و عبارات خطابی در حین سخنرانی نیز از دیگر ویژگی های خطابه های معصومان (علیهم السلام)، برای رفع خستگی مخاطبان و جلب توجه آنان به سخنرانی است. تکیه کلام هایی چون: ایها الناس، معاشر الناس، عبادالله، و مانند آنها، توجه مخاطبان را به سخنرانی جلب می کند. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در حجه الوداع، این گونه خطبه خواند:
أیها الناس! ان دمائکم و أعراضکم علیکم حرام...؛ أیها الناس! ان الشیطان قد یئس أن یعبد بأرضکم هذه...؛ أیها الناس! انما النسییء، زیاده فی الکفر...؛ أیها الناس! إن لنسائکم علیکم حقاً... (حرانی، 1369، ص 31).
10. از دیگر ویژگی های خطابه های معصومان (علیهم السلام)، موزون و مسجع بودن عبارت های آنهاست. این امر، افزون بر اینکه عاملی برای خسته نشدن مخاطبان است، آنان را بر یادگیری و حفظ مطالب خطبه کمک می کند. البته این ویژگی تنها به خطبه های معصومان (علیهم السلام) اختصاص ندارد، بلکه همه گفته های آنان با فصاحت و بلاغت بی مانندی ارائه شده است؛ چرا که آنان فصیح ترین و بلیغ ترین مردم زمان خود بودند.
جرج جرداق، نویسنده ی مسیحی، در این باره می نویسد:
سبک و روش علی بن ابی طالب، در نتیجه صدق و راستی، به مرحله ای رسیده که سجع و وزن هم در سخن او بدون هیچ گونه تکلف و تصنعی جلوه یافته و ظهور نموده است و از همین جاست که جمله های بی شمار موزون و مسجع امام علی (علیه السلام)، از هرگونه ساختگی بودن و تصنع دور بوده و از طبع سرشار او بی تکلف، مانند آب از سرچشمه، روان گشته است. به این سخن موزون و مسجع و مقدار سلامت طبع و ذوقی که در آن به کار رفته است، بنگرید: «یعلم عجیج الوحوش فی الفلوات و معاصی العباد فی الخلوات و اختلاف النینان فی البحار الغامرات و تلاطم الماء بالریاح العاصفات؛ [خداوند] از بانگ جانوران بیابان ها و گناه پنهانی بندگان و آمد و رفت ماهیان در دریاهای پر آب و برهم خوردن آب با توفان های شدید باخبر است» (جرداق، 1375، ج 2، ص 431).
11. علاوه بر موارد یاد شده، خطبه های معصومان (علیهم السلام) ویژگی دیگری نیز دارد و آن این است که حالت یک طرفه نداشت که فقط سخنران سخن بگوید و دیگران گوش دهند، بلکه هرگاه در ذهن مخاطبان پرسشی ایجاد می شد، هر چند در میان خطبه بود و یا پرسشی که ربطی به موضوع نداشت، می توانسند پرسش خود را مطرح کنند و جواب بشنوند؛ به سخن دیگر معصومان (علیهم السلام) حتی در خطبه نیز اولویت را به پرسش می دهند؛ سخنرانی نیست، بلکه هدف آموزش و اطلاع رسانی است؛ برای نمونه:
وقتی پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به ایراد خطبه شعبانیه مشغول بود، امیرمؤمنان علی (علیهم السلام) پرسید: ما افضل الاعمال فی هذا اشهر؟؛ برترین اعمال در این ماه چیست؟ پیامبر فرمود: الورع من محارم الله (مجلسی، 1403، ج 96، ص 356)؛ دوری گزیدن از آنچه خدا حرام دانسته است.

د) استفاده از خطابه در سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام)

می توان گفت اولین خطبه ای که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از مبعوث شدن به پیامبری برای دعوت عموم مردم به اسلام ایراد کرد، زمانی بود که بر کوه صفا بر بالای سنگ بلندی ایستاد و با صدایی رسا فریاد برآورد: «یا صباحاً» و با جمع کردن مردم به گرد خود، آنان را به اسلام دعوت کرد و فرمود:
ای مردم! اگر من به شما گزارش دهم که پشت این کوه دشمنان شما موضع گرفته اند و قصد جان و مال شما را دارند، آیا مرا تصدیق می کنید؟ همگی گفتند: ما در طول زندگی از تو دروغی نشنیده ایم. سپس فرمود: ای قریشیان! خود را از آتش نجات دهید. من برای شما در پیشگاه خدا نمی توانم کاری انجام دهم. من شما را از عذاب دردناک می ترسانم... (سبحانی، 1371، ص 217).
نخستین خطابه های پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بیشتر در موضوع های توحید، نفی شرک و نبوت بود و بعدها در موضوع های دیگری مانند: معاد، جنگ، موعظه های اخلاقی و سایر مسائل اجتماعی، ایراد می شد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم)، هنگامی که با مسئله ای اجتماعی، اخلاقی یا دینی روبه رو می شد که تبیین آن برای مردم ضرورت داشت بر فراز منبر می رفت و درباره آن برای مردم سخن می گفت.
ذیل آیه «یأایها الذین ءامنوا لاتحرموا طیبات مآ أحل الله لکم و لا تعتدوا إن الله لا یحب المعتدین» (مائده، 87) آمده است: برخی اصحاب پیامبر با هم عهد بستند که روزها روزه بگیرند و شب ها را به عبادت بگذرانند، گوشت نخورند و در نهایت تارک دنیا شوند. خبر به پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید. ایشان به مسجد رفت و پس از نماز جماعت، بر منبر رفته و برای آنان خطبه خواند و فرمود: «چرا برخی، زن، عطر، خواب و شهوت های دنیا را بر خود حرام می کنند؟! من به شما نمی گویم مانند کشیش ها و راهبان باشید؛ در دین من، ترک گوشت، زن و گوشه نشستن، جایز نیست. رهبانیت امت من در جهاد است...» (عروسی حویزی، 1370، ذیل آیه 87 سوره مائده).
همچنین وقتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) درهای منزل اصحاب خود، جز در خانه علی (علیه السلام)، را که به مسجد پیامبر - در مدینه - باز می شد، بست، برخی اصحاب ناراحت شدند. خبر به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید. پیامبر قیام کرد و برای آنان خطبه خواند و پس از حمد و ثنای خدا، فرمود:
اما بعد فانی امرت بسد الابواب، غیر باب علی، فقال فیه قائلکم و الله ما سددت شیئاً و لا فتحته ولکن امرت بشیء فاتبعته... (مجلسی، 1403، ج 39، ص 31)؛ همانا من مأمور شدم تا در خانه ها به مسجد را ببندم، مگر در خانه علی را، برخی از شما زبان به اعتراض گشوده اید؛ به خدا قسم! من [به رأی خود] دری را نبستم و دری را نگشودم، ولی مأمور [خدا] بودم و اطاعت کردم.
از دیگر خطبه های آن حضرت، خطبه ای در جنگ تبوک، خطبه ای در منا، درباره ماه مبارک رمضان و خطبه ی معروف حجه الوداع است که در آن علی (علیه السلام) را به جانشینی خود برگزید.
همچنین از زمانی که نماز جمعه واجب شد، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) هر جمعه دو خطبه می خواند و در آن به آموزش مسائل دینی، اعم از اخلاقی، اعتقادی، سیاسی و...، می پرداخت.
از خطبه های پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) که بگذریم، خطابه های امیرمؤمنان علی (علیه السلام) نیز مشهور و معروف است. برخی از خطبه های آن حضرت در کتاب شریف نهج البلاغه، گردآوری شده است. از میان خطابه های آن حضرت، برخی از نظر محتوا و یا از نظر فصاحت و بلاغت، شهرت و برجستگی ویژه ای دارد؛ از آن جمله: خطبه های مشهور و معروف «همّام» یا متقین، «شقشقیه»، «قاصعه» و خطبه «وسیله» است. خطبه های امام علی (علیه السلام) به قدری فصیح، بلیغ و پر محتواست که ابن ابی الحدید آنها را از سخن خالق فروتر و از سخن مخلوق فراتر دانسته و می گوید: مردم دو فنِ خطابه و نویسندگی را از او فرا گرفته اند (مطهری، 1367، ص 15).
اولین خطبه نهج البلاغه خطبه ای است که آن حضرت در معرفت خدا، توحید، نفی شرک، خلقت آسمان و زمین و خلفت انسان خوانده است. در این خطبه، پس از حمد و ثنای خدا، آمده است:
اولین واجب در دین، شناخت خداست، و کمال این شناخت به تصدیق اوست، و کمال این تصدیق به یگانه دانستن او و کمال یگانه دانستن او این است که این یگانگی را خالص گردانیم و کمال خلوص این است که صفات را از او نفی کنیم؛ زیرا هر صفتی گواهی می دهد که غیر از موصوف است، و هر موصوفی گواهی می دهد که غیر از صفت است؛ بنابراین، هر کس خدا را توصیف کند، او را قرین و همراه آن صفت دانسته است و کسی که خدا را در کنار صفت بداند، او را دو تا دانسته و کسی که خدا را دو تا بداند، او را به دو جزء تقسیم کرده است و هر کس او را دارای جزء بداند، نسبت به او جاهل است و کسی که به خدا اشاره کند، او را محدود دانسته و کسی که او را محدود بداند، او را به شماره درآورده است و کسی که گوید: «خدا در کجاست؟» او را مظروف دانسته، و کسی که گوید: «خدا بر کدام فراز است؟»، مکان های دیگر را از او خالی دانسته است... (نهج البلاغه [ترجمه شهیدی]، ص 3).
پس از امیرمؤمنان علی (علیه السلام)،‌نقش خطابه در سیره ائمه (علیهم السلام) کم رنگ شد؛ زیرا در صدر اسلام رسم بر این بود که حاکمان برای مردم خطبه می خواندند و اگر کسانی، غیر از حاکمان، برای مردم خطبه می خواندند، باید از حاکمان اجازه می گرفتند و این، می طلبید که از درباریان و هواداران حکومت باشند و چون ائمه (علیهم السلام) با حکومت ها مخالف بودند، چندان موقعیتی برای خطبه خواندن نداشتند. در عین حال از برخی امامان (علیهم السلام) چندین خطبه نقل شده است؛ از جمله: خطبه امام حسن (علیه السلام) در برابر معاویه. پس از پیمان صلح با معاویه امام بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای خدا و درود و صلوات بر پیامبر و خاندانش، به معرفی خود و بر حق بودن خود و معرفی معاویه و بر باطل بودن او پرداخت (حرانی، 1369، ص 234). همچنین آن حضرت به هنگام شهادت پدر بزرگوار خویش، بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای خدا و درود بر رسول خدا و خاندانش، در مورد شهادت پدر و فضائل آن حضرت خطبه خواند (کلینی، 1365، ج 1، ص 457).
از حضرت امام حسین (علیه السلام) نیز دو خطبه مشهور و معروف است؛ یکی خطبه آن حضرت به هنگام خروج از مکه (ابن طاووس، 1383، ص 91) و دیگری خطبه وی در روز عاشورا برای سپاه دشمن (نجفی، 1373، ص 87 و 197).
بنابراین، خطابه یکی از شیوه هایی بوده است که برخی معصومان (علیهم السلام)، در راستای آموزش اعتقادات، احکام و اخلاق اسلامی به عموم مردم، از آن بهره می برده اند.

ه) مقایسه روش خطابه با روش سخنرانی در تدریس

با توجه به ویژگی هایی که برای خطابه بیان کردیم، می توان گفت: روش خطابه با روش سخنرانی در تدریس، شباهت ها و تفاوت هایی دارد:

شباهت ها

1. در هر دو روش، گوینده فعال و شنوندگان منفعل و تأثیرپذیرند؛
2. در هر دو روش، گوینده بر آگاهی های شنوندگان می افزاید و مطالبی را به آنان می آموزد؛
3. مخاطبان هر دو روش جمع و گروه هستند و این دو از روش های آموزش جمعی و گروهی است، نه روش های آموزش انفرادی.

تفاوت ها

1. مخاطبان تدریس به روش سخنرانی، همواره افرادی خاص و تحصیل کرده اند که در کلاس درس و با شرایط و ویژگی های خاصی گرد هم می آیند و به سخنرانی استاد گوش می سپرند، در حالی که مخاطبان روش خطابه عموم مردم، اعم از کودک و بزرگسال، زن و مرد، با سواد و بی سواد هستند که در کنار یکدیگر به خطابه خطیب گوش می دهند.
2. مکان سخنرانی بیشتر کلاس درس یا مکان هایی است که برای تحصیل آماده شده است، در حالی که مکان خطابه بیشتر مکان های عمومی است، مانند مساجد، حسینیه ها، سالن های اجتماعات و....
3. در روش سخنرانی، استاد موظف است درباره محور خاصی به سخنرانی بپردازد، در حالی که در روش خطابه، خطیب معمولاً مطالب و موضوعات متنوع و متفاوتی را بررسی می کند و بسا در یک خطابه از چندین موضوع سخن بگوید.
4. در روش سخنرانی، بحث ها باید مستدل و برهانی باشد، در حالی که مواد خطابه اغلب از مظنونات، مشهورات و مقبولات عامه تشکیل می شود.
با توجه به شباهت ها و تفاوت هایی که بیان شد، روش خطابه را نمی توان با روش سخنرانی یکی دانست، هر چند شباهت هایی داشته باشند؛ همچنین روش خطابه را نمی توان روش تدریس تلقی کرد؛ اما می توان آن را یکی از روش های آموزش عمومی یا غیر رسمی دانست؛ زیرا آموزه ها و آگاهی هایی را به عموم مردم انتقال می دهد؛ اما به سبک کلاسیک و با نظم خاصی که در روش تدریس وجود دارد، نیست.
بنابراین می توان گفت روش سخنرانی از روش خطابه گرفته شده است که با توجه به مخاطبان خاص آن در مراکز آموزشی، ویژگی هایی، از جمله موضوع خاص، مستدل بودن و... به آن افزوده شده است؛ از این رو می توان از ویژگی های خطابه های معصومان (علیهم السلام)، مانند کوتاه بودن سخنرانی، موزون بودن آن، پذیرش پرسش در حین سخنرانی و... برای بالا بردن کیفیت آن، بهره جست.

پی نوشت ها :

1. عرب این کلمه را برای هشدار و اعلام خطر به کار می برد و گزارش های وحشتناک را معمولاً با این کلمه آغاز می کنند.
2. البته ممکن است آنچه نقل شده همه خطبه نبوده و مطالبی از آن حذف شده باشد، ولی در عین حال آنچه موجود است، بیانگر این نکته است که خطبه های آنان چندان طولانی نبوده است، به ویژه آنکه آن بزرگواران سفارش هایی در کوتاه کردن خطبه و نماز جماعت دارند.
3. مجلسی، محمد باقر،‌ بحارالانوار، ج 37، ص 204.

منبع: کتاب سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (ع)

تربیت از طریق مناظره

 

الف) مفهوم شناسی

مناظره، در لغت به معنای بحث و گفتگو و نظر کردن دو نفر با هم در چیزی است (ابن منظور، 1408، ماده «نظر») و در اصطلاح، سخن گفتن و استدلال دو نفر درباره چیزی، به منظور کشف حقیقت آن می باشد (مصاحب، [بی تا]، واژه «مناظره»). دهخدا نیز مناظره را به نظر کردن با هم، یا با هم فکر کردن در حقیقت و ماهیت چیزی، معنا می کند (دهخدا، واژه «مناظره»)؛ بنابراین، در مناظره دو چیز شرط است: اول اینکه مناظره کنندگان، دست کم، دو نفر باشند و دیگری آنکه، قصد آن دو کشف حقیقت باشد.
ابن سینا مناظره را از نظر و اعتبار و هدف از آن را مباحثه در مورد دو رأی مقابل یکدیگر می داند، به گونه ای که هر یک از این دو مناظره کننده، متکفل بیان حق بودن رأی و نظر خویش است و مناظره کننده دیگر نیز در این امر به او کمک می کند (ابن سینا، 1405، ص 15).
بر طبق این تعریف، در مناظره تنها دو رأی در مقابل یکدیگر است و هدف مناظره کنندگان، بیان حق بوده و هیچ گونه دشمنی با هم و برتری جویی بر یکدیگر ندارند و در صورت روشن شدن حق، به آن گردن می نهند و از اینجاست که فرق مناظره با جدل روشن می شود؛ چرا که در جدل، هدف هر یک از دو طرف اثبات نظر خود و غلبه بر دیگری است؛ یعنی در جدل تنها کشف حقیقت هدف نیست، بلکه هدف اثبات و قبولاندن نظر خویش و پیروزی بر دیگری است. بنابراین، نوعی دشمنی نیز در آن وجود دارد، چنان که از لفظ جدل نیز این معنا استفاده می شود؛ زیرا جدل در لغت به معنای «لَدَدْ» است و لدد به معنای شدت در دشمنی و لجاجت کلامی است و اغلب با حیله گری و گاه با خروج از عدل و انصاف همراه است (مظفر، 1366، ص 371).
بنابراین، مناظره غیر از جدل است؛ در عین حال گاهی بر جدل نیز مناظره اطلاق می شود. مرحوم مظفر در این باره می گوید: لفظ «جدل» مناسب ترین لفظ عربی برای این صناعت است. لفظ جدل حتی از لفظ مناظره، محاوره و مباحثه نیز مناسب تر است، گرچه هر یک از این الفاظ نیز با این صناعت اجمالاً مناسبتی دارند؛ چنان که گاهی کلمه مناظره نیز برای آن استعمال می شود؛ مثلاً می گویند: آداب مناظره و کتاب هایی نیز با این نام تألیف شده است (همان جا).
همچنین، مجادله نیز گاهی بر مناظره اطلاق می شود و شاید این نامگذاری از این رو باشد که در مناظره از برهان، جدل و حتی مغالطه نیز بهره گرفته می شود، و چون مناظره کنندگان اغلب از جاده عدل و انصاف و کشف حقیقت بیرون رفته، در صدد اثبات و به کرسی نشاندن رأی خویش برمی آیند و در این راستا گاه از جدل نیز استفاده می کنند، به مناظره مجادله نیز گفته شده است؛ از این رو، در آیات و روایات از دو نوع جدال سخن به میان آمده است: «جدال أحسن» و «جدال غیر أحسن». (1) جدال أحسن جدالی است که هدف آن کشف و بیان حقیقت است، برخلاف جدال غیر أحسن که هدف آن پیروزی بر خصم است و در آن از غیر حق و مغالطه نیز استفاده می شود.
نتیجه اینکه: مناظره، به معنای نظر کردن و بحث و گفتگو با هم در امری برای کشف حقیقت آن است و این غیر از جدل است که هدف آن، غلبه بر دیگری است؛ ولی چون معمولاً در مناظره از این هدف غفلت شده، از مغالطه و دلیل باطل نیز در آن استفاده می شود، به آن جدل و مجادله نیز می گویند.

ب) شرایط و آداب مناظره

مناظره در اسلام دارای آداب و شرایطی است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1. هدف از مناظره باید کشف حقیقت و رسیدن به آن باشد؛ زیرا اگر هدف غیر از این باشد - اعم از اینکه هدف اظهار فضل و کمال باشد و یا تحقیر و به خواری کشاندن طرف مناظره و یا الزام و غلبه بر او - با عنوان های: «مراء» و «جدال غیر أحسن»، از آن نهی شده است؛ پس، هدف از مناظره باید تنها کشف و بیان حقیقت باشد، نه غیر آن.
2. افزون بر هدف، امر دیگری نیز در مناظره شرط است و آن اینکه در مناظره، امری غیر از حق نباید بیان شود. گاهی ممکن است هدف انسان بیان حق باشد، ولی در عمل باطلی را بیان کند؛ برای مثال شخصی حقی را ادعا می کند، ولی برای اثبات آن از دلیل باطلی استفاده می نماید؛ همچنین گاهی ممکن است ادعای شخصی باطل باشد، ولی دلیل حقی را بیان کند و در نتیجه گیری به دام اشتباه بیفتد که بر هر دو صورت، جدال غیر أحسن صادق است.
3. در مناظره شرط است که دو طرف، نسبت به مسئله مورد بحث با هم هم عقیده نباشند؛ زیرا اگر این نوع مخالفت در عقیده نباشد، براساس آنچه از امام حسین (علیه السلام) وارد شده است، از یکی از چهار حالت خارج نیست: یا هر دو نسبت به مسئله مورد بحث عالم هستند که این ترک خیرخواهی و پذیرش آبروریزی و ضایع کردن علم است، و یا هر دو نسبت به آن جاهل اند که این نیز درگیری و کشمکش در جهل است، و یا یکی عالم و دیگری جاهل است که در این صورت، عالم به جاهل ظلم کرده است و جاهل نیز احترام عالم و دانشمند را ارج ننهاده است؛ زیرا جاهل باید سراغ عالم برود و نزد او زانوی ادب بزند و آنچه را نمی داند از او بیاموزد، نه اینکه با او جر و بحث کند (شهید ثانی، 1376، ص 171).
بنابراین، اگر دو طرف مناظره نسبت به مسئله مورد بحث، در اعتقاد اختلاف نداشته باشند، مناظره آنها مراء خواهد بود و مراء نیز جایز نیست.
4. مناظره کننده باید آگاهی های لازم و کافی را در مسئله مورد مناظره، داشته باشد؛ زیرا در غیر این صورت: یا مجبور است ادعای طرف مناظره را بدون دلیل انکار کند، و یا برای اثبات نظر حق خود و یا ابطال نظر باطل طرف مقابل، از دلیل باطل استفاده کند که هر دو مورد، طبق روایت امام صادق (علیه السلام)، از مصادیق جدال غیر أحسن شمرده شده است (طبرسی، 1416، ج 1، ص 23 - 26).
همچنین، امام صادق (علیه السلام) در پاسخ به درخواست مرد شامی برای مناظره، در هر عملی افراد متخصص در آن علم را برای مناظره با او معرفی کرد؛ در علوم قرآن، حمران و در ادبیات، اَبان بن تغلب و در کلام، محمد بن نعمان (مؤمن طاق) و در توحید، هشام بن سالم و در امامت، هشام بن حکم، که هر کدام در یکی از این علوم، تخصص و تبحر داشتند (طوسی، 1404، ج 2، ص 554).
5. در مناظره باید سخن طرف مقابل را به دقت شنید و تا سخن او تمام نشده، از پاسخ دادن اجتناب کرد؛ زیرا تا سخن طرف مقابل تمام نشده، اگر پاسخ بدهیم، ممکن است پاسخ در راستای سخن او نباشد و این بر عدم توانایی پاسخ دهنده و ضعف ادعای او حمل شده و موجب گمراهی بیشتر طرف مناظره و حتی تماشاگران بشود. امام حسن عسکری (علیه السلام) می فرماید:
از علی بن محمد (علیه السلام) [پدرم] پرسیدم: آیا پیامبر با یهود و مشرکان مناظره می کرد؟ فرمود: آری؛ روزی گروهی با پیامبر مناظره کردند. عبدالله بن ابی امیه مخزومی گفت: یا محمد! ادعای بزرگی کردی که گمان می کنی از طرف خدا فرستاده شده ای...؛
پیامبر فرمود: آیا حرف دیگری داری؟ گفت: آری؛ و ادامه داد، باز پیامبر فرمود: آیا حرف دیگری داری؟ گفت: آری؛ و ادامه داد تا اینکه کلامش تمام شد؛ پس از آنکه دیگر حرفی نداشت، پیامبر به او پاسخ گفت (طبرسی، 1426، ج 1، ص 49).
6. پس از روشن شدن حق، دو طرف مناظره باید به آن گردن نهاده و از ادامه بحث بپرهیزند؛ چرا که در صورت ادامه، بحث به مناقشه در حق و مراء ممنوع کشیده خواهد شد.
7. پس از روشن شدن حق و باطل کردن دلیل طرف مناظره، طرف پیروز نباید بر باطل او و یا حق خود، اصرار ورزد؛ زیرا در این صورت به تحقیر، خواری و استهزای او خواهد انجامید که از اهداف مراء است.
8. در مناظره باید از به کار بردن واژه ها و عبارت های ناروا و تمسخر آمیز خودداری شود. مفضل بن عمر می گوید:
روزی در مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بودم که ابن ابی العوجاء دهری، با یکی از یاران خود، مشغول گفتن سخنان کفر آمیز شدند. من خودداری نکرده، فریاد زدم: ای دشمن خدا! در دینِ حق کفر ورزیدی و منکر آفریدگار - جل قدسه - شدی. ابن ابی العوجاء گفت: ای مرد! تو اهل کلامی؟ بیا با هم مناظره کنیم؛ سپس گفت: اگر از اصحاب جعفر بن محمد هستی، آن حضرت با ما این گونه سخن نمی گوید؛ چنان که بارها از ما این گونه کلمات را شنیده و با مدرک و دلیل، به آنها پاسخ گفته و ما وادار کرده است تا هر چه داریم، بگوییم و هرچه دلیل داریم، بیاوریم...، آنگاه سخن آغاز کرده و دلائل و مدارک ما را به سخنانی گزیده و کوتاه، باطل ساخته... (سحاب، 1323، ج 1، ص 76).
9. مناظره با عاقلان و پرهیز از مناظره با سفیهان. امیرمؤمنان علی (علیه السلام) در این باره، خطاب به کمیل می فرماید:
یا کمیل، اذا جادلت فی الله تعالی فلا تخاطب إلا من یشبه العقلاء (مجلسی، 1403، ج 77، ص 267)؛ ای کمیل! هرگاه در مورد خدا مجادله کردی، مجادله نکن، مگر با کسی که شبیه عاقلان باشد.
البته اینکه امام در این وصیت می فرماید: با کسی که شبیه عاقلان باشد، مناظره کن، از این روی است که انسان های غیر معتقد به خدا، در قول خدای متعالی سفیه اند: «ألا إنهم هم السفهآء ولکن لا یعلمون» (بقره، 13).

ج) مناظره در سیره معصومان (علیهم السلام)

مناظره از روش هایی است که معصومان (علیهم السلام) از آن برای کشف حقایق دینی و آموزشی آن به دیگران بهره می بردند. مناظره های فراوانی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و برخی از امامان معصوم (علیهم السلام)، روایت شده است که برخی از آنها را مرحوم طبرسی در کتاب الاحتجاج، گردآوری کرده است. دیگران نیز برخی از مناظره های معصومان (علیهم السلام) را گردآوری و به زبان فارسی ترجمه کرده اند (محمدی، 1372).
مناظره های پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با یهودیان، مسیحیان و مادی گرایان، از قبیل عبدالله بن ابی امیه، ابی جهل، عبدالله بن صوریا و...، مناظره های امیرمؤمنان علی (علیه السلام) با ابوبکر در مسئله خلافت و فدک، مناظره امام با اصحاب شورا، مهاجران و انصار در فضل و برتری و سابقه هر کدام در اسلام، مناظره آن حضرت با طلحه و زبیر هنگام خروج به قصد عمره و در جنگ جمل، مناظره امام با احبار و رهبان یهود درباره خدا و معجزه های دیگر ائمه (علیهم السلام)، به ویژه امام صادق، امام کاظم و امام رضا (علیه السلام)، از جمله مناظره ها در سیره معصومان (علیهم السلام) است؛ برای نمونه، یکی از مناظره های پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را با گروهی از یهود، در برتری آن حضرت بر سایر پیامبران، بیان می کنیم:
ابن عباس می گوید: چهل تن از یهودیان مدینه نزد پیامبر آمدند تا او را درباره ادعای پیامبری اش، تکذیب کنند. آنان می گفتند: چگونه تو رسول خدا هستی، در حالی که آدم (علیه السلام)، نوح (علیه السلام) و دیگر پیامبران از تو برتر بودند؟!
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: تورات بین من و شما داور باشد. آنان نیز پذیرفتند و گفتند: آدم (علیه السلام) برتر از تو بود؛ زیرا خدا او را به دست خویش خلق کرد و از روح خویش در او دمید (و ملائکه بر او سجده کردند).
پیامبر فرمود: آدم (علیه السلام) پدر من است، ولی خدا به من، بیش از آنچه به آدم بخشید، عطا کرده است.
یهود گفتند: آن چیست؟
پیامبر فرمود: منادی در هر روز پنج بار ندا می دهد: أشهد أن لا اله الا الله و أن محمداً رسول الله، ولی نمی گوید: آدم رسول الله، و پرچم حمد در روز قیامت به دست من است، نه به دست آدم.
یهودیان گفتند: راست گفتی! در تورات این مطلب آمده است، ولی موسی از تو برتر است؛ زیرا خدا به چهار هزار کلمه با او سخن گفته است، در حالی که با تو سخن نگفته است.
پیامبر فرمود: به من بیش از او عطا شده است و آن قول خدای سبحان است که فرمود: «سبحان الذی أسری بعبده لیلاً من المسجد الحرام إلی المسد الأقصا الذی بارکنا حوله» (اسراء، 1) و من بر دوش جبرئیل سوار شدم و به آسمان هفتم رفتم و از سدره المنتهی گذشتن و به جنه المأوی و از آنجا به عرش رسیدم که ندا آمد: «انی أنا الله لا اله الا أنا السلام المؤمن المهیمن العزیز الجبار المتکبر الرؤوف الرحیم» و خدا را به قلب دیدم، نه به چشم و این از آنچه در مورد موسی است، برتر است.
یهودیان گفتند: راست گفتی! این مطلب در تورات آمده است، ولی نوح از تو برتر است؛ زیرا بر کشتی سوار شد تا به کوه جودی (2) رسید.
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: به من برتر از آن داده شده است، ولی ابراهیم از تو برتر است؛ زیرا خدا او را خلیل و دوست خود قرار داده است.
پیامبر فرمود: اگر ابراهیم «خلیل» خداست من نیز، محمد، «حبیب» او هستم.
یهودیان گفتند: چرا تو «محمد» نامیده شده ای؟
فرمود: خداوند مرا محمد نامید و اسم مرا از اسم خود که محمود است، گرفت و امت من در هر حال از حمد کنندگان هستند.
یهودیان گفتند: راست گفتی! این نیز در تورات است؛ سپس از برتری عیسی پرسیدند و پاسخ شنیدند و در پایان نیز از برتری سلیمان پرسیدند؛ زیرا خدا شیطان ها و جن انس و پرندگان و بادها و درندگان را مسخر او گردانید.
پیامبر فرمود: خداوند براق را مسخر من گردانید که از دنیا و آنچه در آن است، برتر است و آن از چارپایان بهشت است و....
یهودیان گفتند: راست گفتی! این نیز در تورات آمده است و ما شهادت می دهیم که خدایی نیست جز خدای یکتا و تو رسول او هستی (طبرسی، 1416، ج 1، ص 108).
همچنین، برخی معصومان (علیهم السلام)، افزون بر شرکت در مناظره ها، برخی اصحاب و شاگردان خود را نیز به مناظره تشویق کرده، و آنها را برای این کار تجهیز می کردند. امام صادق (علیه السلام) به عبدالرحمان بن حجاج بجلی فرمود: «با اهل بدعت و رأی، مناظره کن که من خوش دارم در میان شیعیانم کسانی چون تو را ببینم» (معروف الحسنی، 1373، ج 2، ص 213).
حمزه طیار نیز به امام صادق (علیه السلام) عرض کرد: «شنیده ام شما درگیری با مردم و مناظره با آنان را خوش نداری! امام فرمود: ولی سخن کسی چون تو، که اگر بال و پر گیرد، بهتر از آن است که خاموش باشد و اگر خاموشی گزیند بهتر از به زبان آمدن است، چنین نیست و از مناظره تو با مردم خوشم می آید» (همان، ص 272).
امام صادق (علیه السلام) هر یک از شاگردانش را در علم خاصی متخصص کرده بود و هر کس می خواست در هر علمی، مناظره کند، امام (علیه السلام) متخصص آن علم را برای مناظره با او معرفی می کرد (طوسی، 1404، ج 2، ص 554).
چنان که مشاهده می شود، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در مناظره با یهود از مغالطه و جدل استفاده نکرد، در عین حال اطلاعات و معارف زیادی را به آنها آموخت و به آنان یادآوری کرد. همچنین در مناظره ای که بین اصحاب امام صادق (علیه السلام) و مرد شامی رخ داد (همان جا)، گرچه برخی اصحاب از مغالطه و دلیل باطل استفاده کردند، ولی امام در پایان سخن آنان را به نقد کشید و اشتباهاتشان را گوشزد کرد و تنها سخن هشام را مورد تأیید قرار داد و با درخواست مرد شامی، هشام را که تنها او در مناظره از «حق» استفاده کرده بود، برای آموزش وی مأمور کرد. این مهر تأییدی است بر اینکه بحث و مناظره تنها در صورتی پسندیده است که در آن از «دلیل حق» استفاده شود؛ زیرا هدف از آن، کشف حقیقت است.
پرسشی که در اینجا مطرح می شود، آن است که آیا روش مناظره یک روش آموزشی است؟
در پاسخ باید گفت: روش مناظره در اصل یک روش علمی است و از آن در بحث علمی برای کشف حقایق نظری استفاده می شود؛ در عین حال این امر، نه تنها با آموزشی بودن آن منافاتی ندارد، که کشف حقیقت، خود عین آموزش است؛ زیرا کشف حقیقت برای هر یک از دو طرف مناظره که از آن حقیقت آگاه نبودند، آموزش است. افزون بر آن، مناظره اغلب در حضور افرادی که تماشاگر مناظره اند، برگزار می شود که این امر، خود موجب انتقال بسیاری از آگاهی ها به آنان می شود؛ همچنین، نقل این مناظره ها برای غائبان و آیندگان نیز موجب اطلاع رسانی و آموزش بسیاری از مفاهیم دینی به آنان می شود. البته هدف از مناظره آموزش صِرف نیست؛ از این رو، نمی توان آن را یک روش آموزشی صِرف تلقی کرد؛ اما جنبه های آموزشی فراوانی دارد و می توان آن را از روش های آموزشی در شرایط خاص دانست. برای کسانی که حاضر نیستند در برابر استاد سر فرود آورند و زانوی ادب بر زمین زنند و خود را از استاد بالاتر می بینند و در واقع گرفتار اشتباه و یا غرور و خود بزرگ بینی شده اند، می توان از این روش استفاده کرد و مطالب و موضوع های لازم را به آنها آموخت.

د) آفت های مناظره

مناظره خطرهایی نیز دارد که مناظره جویان را - گرچه هدفشان اثبات و اظهار حق باشد - اگر به آنها توجه نکنند، به کام خود می کشاند؛ چرا که ماهیت مناظره، رقابت است و در رقابت، انسان باید مواظب باشد که حقوق دیگران را ضایع نکند. برخی از این خطرها عبارت اند از:
1. انکار حق: طبیعت مناظره چنین است که انسان می خواهد ادعای خود را - که آن را حق می داند - اثبات کند؛ از این رو، به ناچار، ممکن است ادعا و دلیل طرف مقابل را انکار کند، در حالی که ممکن است برخی ادعاها و یا برخی دلائل او حق باشد، و انسان از روی وسوسه شیطان و یا حب نفس و این که «مبادا شکست بخورم» و... حق طرف مناظره را نادیده گرفته و انکار کند، که انکار حق امری ناپسند، مردود و ظلم است. قرآن کریم می فرماید: «و من أظلم ممن افتری علی الله کذباً أو کذب بالحق لما جآءه (عنکبوت، 68)؛ ظالم تر از کسی که به خدا افترا و دروغ می بندد یا حق را، در حالی که برایش روشن است، تکذیب می کند، کیست؟».
2. عجب و تکبر: برای طرف پیروز در مناظره، همواره این خطر وجود دارد که گرفتار عجب و تکبر شود؛ به ویژه اینکه بیشتر مناظره ها در حضور دیگران برگزار می شود. شخص پیروز در مناظره ممکن است در این خیال باطل گرفتار شود، که کسی به اندازه او آگاهی های علمی و توان مقابله با او را ندارد و به دنبال آن، نسبت به دیگران تکبر بورزد و بگوید: حال که من چنین هستم، دیگر نیازی به آموختن ندارم و دیگران باید از من بیاموزند و... .
3. خشم: مناظره در واقع نوعی دشمنی و درگیری لفظی است که اغلب انسان را به دام خشم گرفتار می کند؛ زیرا گاه مجبور است حرف های باطل و یا انکار حق را از طرف مقابل بشنود. در این گونه موارد امکان اینکه انسان گرفتار خشم شود، بسیار است. البته، گرچه این گونه خشم ها، خشم بجا و بر حق است، اما چون انسان را از حالت عادی و طبیعی خارج می کند و به دنبال آن ممکن است کار ناشایستی از او سر بزند، باید کنترل و جلو ظهور آن در سخن گرفته شود؛ افزون بر آن، ممکن است انسان در مناظر، نسبت به ادعا یا دلیل حقی که طرف مقابل ارائه می کند، خشمگین شود؛ چرا که ادعا و یا دلیل، بر رد ادعای او و به زیان اوست. این نوع خشم و غضب از نوع اول بسیار بدتر است؛ چون نوع اول، خشم بر حق بود، ولی این نوع، خشم باطل است.
4. کینه و دشمنی: مناظره ممکن است دو برادر مؤمن و یا مسلمان را به کینه و دشمنی وا دارد؛ زیرا مناظره همیشه در برابر کافران و اهل بدعت نیست. گاهی ممکن است دو مسلمان در مسئله ای از فروع دین، بر یک باور نباشند و درباره آن با هم مناظره کنند و چون یکی از دو نفر و یا هیچ یک نمی تواند دیگری را قانع کند، و یا ممکن است از الفاظ توهین آمیز نسبت به هم استفاده نمایند، بذر کینه و دشمنی بین آنها کاشته می شود. کینه ها و دشمنی ها بیشتر از مشاجره ها و مخاصمه های لفظی شروع می شود. امیرمؤمنان علی (علیه السلام) می فرماید:
از مراء بپرهیزید که قلب ها را نسبت به برادران دینی بدبین می کند (مجلسی، 1403، ج 2، ص 139).
البته اگر شرایط مناظره رعایت نشود، مناظره به مراء کشیده خواهد شد و مراء نیز - چنان که امیرمؤمنان علی (علیه السلام) فرمود - سبب بدبینی می شود و گاه نیز از بدبینی و کینه توزی و دشمنی درونی فراتر رفته، به قهر و قطع رابطه می انجامد، که همه اینها در دین مردود است. امام هادی (علیه السلام) می فرماید:
کمترین چیزی که در مراء وجود دارد، این است که در آن غلبه بر دیگری مطرح است و غلبه از اساسی ترین سبب های قطع رابطه است (همان، ج 77، 269).
5. نفاق و دورویی: چنان که پیش از این بیان شد، یکی از آفت های مناظره، کینه و دشمنی مناظره کنندگان با یکدیگر است؛ در عین حال، مناظره کنندگان، به ویژه در ابتدای کار، نمی توانند این کینه و دشمنی را برای یکدیگر اظهار کنند، بلکه بر عکس در پوشانیدن آن می کوشند و بسا به الفاظ و عباراتی روی آوردند که از اظهار لطف و محبت حکایت می کند که این خود نوعی نفاق است؛ افزون بر این، گاه مناظره کنندگان مایل نیستند برخی نظریات و عقایدشان برای یکدیگر و یا دیگران، روشن شود. در این گونه موارد ناگزیرند سرپوشی بر آن بگذارند و یا خلاف آن را اظهار کنند، که اینها همه مواردی از نفاق نهی شده و حرام است. امام صادق (علیه السلام) از امیرمؤمنان علی (علیه السلام) نقل می کند که فرمود:
ایاکم و المراء و الخصومه فانها یمرضان القلوب علی الاخوان و ینبت علیها النفاق (همان، ج 2، ص 139)؛ از مراء و خصومت بپرهیزید که قلب ها را نسبت به برادران، بدبین می کند و نفاق بر آن می رویاند.

ه) مِراء یا مناظره مردود

با اینکه مناظره یکی از شیوه های معصومان (علیهم السلام) در آموزش دین و معرفی آن به دیگران، به ویژه مخالفان است، از برخی از انواع مناظره، یعنی مراء، در دین منع شده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
اورع الناس من ترک المراء و ان کان محقاً (مجلسی،‌ 1403، ج 2، ص 217)؛
پرهیزکارترین مردم کسی است که مراء را ترک کند، هر چند حق با او باشد.
امام صادق (علیه السلام) نیز فرمود:
المراء داء ردیء و لیس للانسان خصله شر منه... (همان، ص 134)؛ مراء درد بسیار بدی است و برای انسان، صفتی بدتر از آن نیست....
ابی الدرداء، واثله و انس نیز می گویند:
روزی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نزد ما آمد، در حالی که درباره مسئله ای دینی مراء می کردیم. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به اندازه ای ناراحت شد که هرگز چنین نشده بود؛ سپس فرمود: «کسانی که پیش از شما هلاک شدند، به علت [همین] مراء هلاک شدند؛ مراء را رها کنید؛ زیرا مؤمن مراء نمی کند؛ مراء را رها کنید که خسارتش کامل است؛ مراء را رها کنید که من
در قیامت از مراء کننده شفاعت نمی کنم؛ مراء را رها کنید که من در بهشت سه منزل را برای کسی که مراء را ترک کند، ضمانت می کنم؛ مراء را رها کنید؛ زیرا پس از [نهی از] عبادت بت ها نخستین چیزی که از آن نهی شدم، مراء است» (همان، ص 138).
از امام صادق (علیه السلام) نیز روایت شده که فرمود:
شخصی از امام حسین (علیه السلام) خواست تا در دین با هم مناظره کنند. امام فرمود: من به دین خود آگاهم و راه هدایت برایم روشن است. تو اگر نسبت به دین خود جاهلی برو و یاد بگیر، مرا به مراء چه کار؟ شیطان انسان را وسوسه می کند که با مردم مناظره کن تا تو را عاجز و جاهل نپندارند. مراء جز یکی از این چهار قسم نیست: یا تو و طرف دیگر در آنچه به آن علم دارید، مراء می کنید که در این صورت هر دو خیرخواهی را ترک کرده اید و آبروریزی را اختیار نموده و علم را ضایع کرده اید، و یا هر دو نسبت به آن مسئله جهل دارید که در این صورت اظهار جهل کرده و جاهلانه خصومت می کنید، و یا تو عالم هستی و طرف دیگر جاهل، که در این صورت تو از راه پی جویی از لغزش او، به او ظلم می کنی، و یا او عالم است و تو جاهل، که در این صورت نیز تو احترام او را به جای نیاوردی و مقام و منزلت عالم و دانشمند را ارج ننهاده ای و هیچ یک از چهار قسم جایز نیست؛ پس هر کس انصاف داشته باشد و حق را پذیرا باشد و از انکار و جدال با آن بپرهیزید، ایمان خود را استحکام بخشیده و آداب معاشرت را نیکو داشته و عقل خود را از لغزش ها و انحرافات مصون داشته است (شهید ثانی، 1367، ص 171).
بنابراین، در دین به شدت از مراء نهی شده است؛ اما باید دید مراد از مراء چیست؟ و چه رابطه ای با مناظره دارد. مراء در لغت به جدال و ستیزه کردن، مجادله و پافشاری کردن و لجاج ورزیدن معنا شده است. ماراه، مراءاً و مماراه: ناظره و جادله؛ با او مراء کردم یعنی با او مناظره و مجادله کردم (انیس و دیگران، 1408، ماده مَرَی). در مصباح المنیر نیز آمده است: «ماریته اماریه، مماراه و مراءاً: جادلته، اذا ارید بالجدل الحق او الباطل و ریقال ماریته ایضاً اذا طعنت فی قوله تزییفاً للقول و تصغیراً للقائل؛ مراء به معنای مجادله است، جدال حق باشد یا باطل، و البته در معنای طعنه زدن در قول و به کار بردن قول جعلی و کوچک کردن گوینده نیز به کار می رود (فیومی، 1414، ماده مریء)». مرحوم مجلسی نیز می گوید: لکان یدخل فی مراء: ای مجادله فی العلوم للغلبه و اظهار الکمال (مجلسی، 1403، ج 69، ص 29)؛ داخل در مراء می شد؛ یعنی در علوم برای غلبه بر دیگری و اظهار فضل و کمال خود به جدال می پرداخت».
بنابراین، مراء در لغت همان جدال است و آن عبارت است از خصومت در لفظ و گفتار، در مسائل علمی و دینی. در عین حال از نظر اصطلاحی فرق هایی نیز برای آن دو بیان کرده اند، از جمله اینکه؛ مراء، اعتراضی است، ولی جدال هم ابتدائی است و هم اعتراضی؛ یعنی مراء وقتی گفته می شود که شخص در اعتراض نسبت به قول و ادعای دیگری جر و بحث کند، ولی جدال هم به قول اعتراضی گفته می شود و هم به قول کسی که ابتدائاً دیگری را با پرسش هایی پیوسته مواجه سازد؛ چنان که در مصباح المنیر آمده است: «و لا یکون المراء الا اعتراضیاً بخلاف الجدال، فانه یکون ابتداءاً و اعتراضاً (فیومی، 1414، ماده مریء)». شهید ثانی نیز در کتاب منیه المرید می گوید: بدان که حقیقت مراء عبارت است از اعتراض به سخن دیگری، بدین گونه که برای هدفی غیر دینی، بر سخن دیگری و یا در قصد او ایراد لفظی و یا معنوی وارد کنی (شهید ثانی، 1376، ص 172).
فرق دیگری را که مرحوم مجلسی برای این دو بیان کرده این است که: اگر قصد و غرض از مناظره بیان حق نباشد، بلکه غلبه بر خصم و عاجز ساختن او باشد، آن را مراء گویند، و گرنه مراء نیست (مجلسی، 1403، ج 75، ص 129). وی در جایی دیگر می گوید: جِدال، مراء و خصومت، معنایی نزدیک به هم دارند. مراء و جدال بیشتر در مسائل علمی استعمال شده و خصومت در مسائل دنیوی و مادی. مراء به جایی اختصاص دارد که هدف، اظهار فضل و کمال باشد، ولی جدال به جایی اختصاص دارد که هدف، عاجز ساختن و ذلیل کردن خصم باشد. برخی نیز گفته اند: «جدل» در مسائل علمی است، ولی «مراء» اعم از مسائل علمی و غیر علمی است (همان، ج 73، ص 400).
بنابراین، می توان گفت: مراء و جدال در لغت به یک معناست، ولی در اصطلاح، مراء اولاً، اعتراضی است و ثانیاً، در مواردی است که هدف از آن، اظهار فصل و کمال و یا ذلیل و خوار کردن طرف مقابل باشد، در حالی که جدال هم ابتدائی است و هم اعتراضی، و هدف از آن بیان حق و یا الزام طرف جدال است که در این صورت جدال نیز دو قسم می شود؛ اگر هدف تنها بیان حق باشد، آن را جدال أحسن گویند، ولی اگر هدف ملزم ساختن طرف جدال - از هر راه ممکن - باشد، آن را جدال غیر أحسن گویند، ولی اگر هدف ملزم ساختن طرف جدال - از هر راه ممکن - باشد، آن را جدال غیر أحسن گویند و از این روی است که در روایات، مراء را به کلی نهی کرده اند، ولی جدال را کلاً نهی نکرده اند؛ افزون بر آن، قرآن نیز به جدال أحسن امر کرده و از جدال غیر أحسن بازداشته است:
و جادلهم بالتی هی أحسن (نحل، 125)؛ و با آنها با جدال أحسن جدال کن.
و لا تجادلوا أهل الکتب إلا بالتی هی أحسن (عنکبوت، 46)؛ و با اهل کتاب مجادله نکنید، مگر با جدال أحسن.
امام حسن عسکری (علیه السلام) نیز می فرماید:
عده ای از امام صادق (علیه السلام) درباره جدال در دین و اینکه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمه (علیهم السلام) از آن نهی کرده اند، پرسیدند. آن حضرت فرمود: از همه انواع جدال نهی نکرده اند، بلکه جدال غیر أحسن را نهی کرده اند. پرسیدند: جدال أحسن و جدال غیر أحسن چیست؟ امام فرمود: جدال غیر أحسن این است که با اهل باطل بحث کنی و او باطلی را ادعا کند و تو نتوانی با دلیل و حجت حق، پاسخ او را بدهی، در عین حال ادعای او را انکار کنی و یا او حقی را برای اثبات باطلش ارائه کند و تو آن حق را از ترس اینکه مبادا او بر تو حجتی داشته باشد، منکر شوی (طبرسی، 1416، ج 1، ص 23 - 26).
بنابراین، می توان گفت: اگر هدف از مناظره، اظهار فصل و برتری بر دیگری و انکار حق و یا الزام و تسلیم کردن طرف مناظره - از هر راه ممکن - باشد، این نوع مناظره در اسلام جایز نیست و با عنوان های «مراء» و «جدال غیر أحسن» به شدت از آنها نهی شده است؛ زیرا گذشته از اینکه فائده ای بر آن مترتب نیست، مفاسد فراوانی نیز در بر دارد، و اگر هدف از آن بیان حق و کشف حقیقت باشد، نه تنها از آن نهی نشده است، بلکه با عنوان «جدال أحسن» یا «مناظره»، بدان امر نیز شده است؛ زیرا افزون بر مفسده نداشتن، حسن ها و فائده های بسیاری نیز دارد.
نتیجه ای که در پایان این بحث می توان گرفت، این است که:
1. هدف از مناظره تنها کشف حقیقت است، ولی هدف از مراء اظهار فضل؛
2. در مناظره تنها از حق و دلیل صحیح استفاده می شود، ولی در مراء، در حق مناقشه می شود؛
3.مناظره در سیره معصومان (علیهم السلام) بیشتر با مخالفان اعتقادی بوده است، ولی مراء بیشتر بین موافقان و کسانی است که به یک دین و مذهب پای بندند و از این روی است که در روایات به شدت از آن نهی شده است.

پی نوشت ها :

1. کوهی است که کشتی نوح بر آن نشست. مفسران در اینکه این کوه در کجا قرار دارد، اختلاف نظر دارند و مشهور بر این باورند که کوهی در نزدیکی موصل است (مکارم شیرازی و همکاران، 1371، ج 9، ص 111، ذیل آیه ی 44 سوره هود).
2. «و لا تجادلوا أهل الکتب إلا بالتی هی أحسن» (عنکبوت، 46) و «و جادلهم بالتی هی أحسن» (نحل، 125).

منبع: کتاب سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (ع)

 

 

چرا باید ازدواج کنیم؟!

نویسنده:حسین حیدری




 

بعضی «باید»ها صرفاً یک حکم بی چون و چرای تخطی ناپذیر آمرانه اند؛ اما هستند «باید»های دیگری که یک ضرورت را به یاد می آورند. «تو باید غذا بخوری!»، «تو باید نفس بکشی!»، «تو باید وقتی به یک میهمانی سرشناس دعوت شده ای، کفش های یک سال واکس نزده ات را بالاخره واکس بزنی!»
این سه «باید»، هیچ کدام آمرانه نیستند، دقیقاً به یک ضرورت اشاره می کنند و تو کاملاً اختیار داری علی رغم «باید»ی که نویسنده نوشته یا گوینده گفته، غذا نخوری، نفس نکشی و هم چنان به صرافت واکس زدن آن کفش پوسته، پوسته شده ی یک سال واکس نخورده ات هم نیفتی!
اما... واقعاً بعدش چه می شود؟ چه کسی ضرر می کند؟ گوینده یا نویسنده یی که «باید» را گفته و نوشته یا تو؟!
«تو باید ازدواج کنی» این«باید»، یک باید آمرانه نیست!

تا دوست خدا بشوی!

خدا تو را دوست خواهد داشت، اگر به خاطر او ازدواج کنی یا به خاطر او، ازدواج یکی را با دیگری جور کنی! تو می توانی و کاملاً مختار هستی که ازدواج نکنی و غریزه ات را رها کنی هر کار می خواهد بکند؛ اما یادت باشد تو به خاطر خدا ازدواج می کنی، چون او از تو خواسته و گفته تنها راه درست برای زن و مردهای عالم همین یک راه است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:«هر که برای خدا ازدواج کند و برای خدا کسی را به ازدواج دیگری درآورد، سزاوار دوستی خداست.»

تا مهربانی ببینی و آرامش بیابی!

«و از نشانه های او این که از خودتان همسرانی برای شما آفرید تا در کنارشان آرام گیرید و میان تان دوستی و مهربانی نهاد. آری در این نعمت برای مردمی که می اندیشند نشانه های زیادی است.»

تا روزی ات زیاد شود!

این تضمینی است که هم خدا و هم پیغمبرش داده است! این را آن ها که خیلی از خرج و برج زندگی مشترک می ترسند، دوباره بخوانند!
پیامبر(ص) فرمود:«زن بگیرید؛ زیرا که ازدواج کردن روزی شما را زیاد می کند.»
زنان و مردان مجرد خود و بردگان و کنیزان درستکارتان را همسر دهید. اگر تنگدست باشند، خداوند آن ها را با فضل خویش بی نیاز خواهد کرد که خدا گشایشگر داناست.

تا دوست داشتنی ترین چیزی را که تا حالا کسی نساخته بسازی!

خدا که خداست و این همه چیز خلق کرده و ساخته است، از میان همه ی ساخته هایش ازدواج را بیشتر از بقیه دوست دارد و پیش خودش عزیز می دارد. این، یعنی که به فکر ساختن چیز دیگری نباش! اگر چیز خوب دیگری وجود داشت، خدا حتماً آن را برایت خواسته بود و به زن و مردهای عالم می گفت که من آن چیز را عزت داده ام! پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:«در اسلام هیچ بنایی نزد خدای عزوجل محبوب تر و ارجمندتر از ازدواج نیست.»

تا داد و فریاد شیطان را درآوری!

پیامبر صلی ا... علیه و آله فرمود: «هر جوانی که در دوره ی جوانی خود ازدواج کند، شیطان فریاد برآورد که وای بر من! وای بر من از دست او! دو سوم دینش را از گزند من حفظ کرد!» تو ازدواج می کنی تا برادر شیطان نباشی. البته مهم است که مجردها شیطان را دوست نداشته باشند؛ اما از آن مهم تر این است که شیطان مجردها را خیلی دوست دارد! تا حدی که با آن ها در یک جا بخوابد و دست در گردن نفس شان بیاندازد و بخواند:ما دو تا داداشیم!... عزبی که رخت دامادی یا عروسی بر تن می کند، شیطان را از این که برادرش باشد، ناامید کرده است.
پیامبر(ص) فرمود:«ازدواج کنید وگرنه از برادران شیطان می شوید.»

تا مطمئن شوی دینت تا نصف شارژ شده!

کسی که ازدواج می کند، نصف دینش را کامل می کند و گفته اند نصف عبادتی را هم که باید می کرده با ازدواجش کرده است! حالا مانده نصفه ی دیگر دینش و نیمه ی دوم عبادت و اطاعتی که باید بکند. او برای این نصفه و نیمه ی اول، ازدواج پیشه کرده بود و حالا برای نصفه ی دیگر باید تقوا پیشه کند. پیامبر صلی ا... علیه و آله فرمود:«هرکه ازدواج کند، نصف عبادت به او داده شده است.»

تا به خواسته های معقول جسمت پاسخ دهی!

خواست های منطقی جسمت را باید جواب بدهی! منطقی هم باید جواب بدهی؛ نه این که جوری جواب بدهی که دست و پا و اندامت را در فساد و گناه بیندازی و نه تنها نیازش را جواب نگویی که پریشانش هم بکنی!
امام رضا(ع) فرمود:«دوشیزگان هرگاه به بلوغ برسند، آنان را دارویی جز شوهر دادن نباشد وگرنه از گمراهی و فساد ایمن نخواهد بود.»

تا اخلاقت درست شود!

کسی که در فشار باشد، خلقش که تنگ است هیچ، اعصاب و روانش هم شدیداً به هم ریخته است! البته کم و زیاد دارد. بعضی ها چنان اعصاب شان ناراحت است که مدام بهانه می گیرند و داد و قال می کنند. بعضی ها هم چنان اعصاب شان قاطی است که گوشه گیر هستند و بی قید و بی اعتنا از سنگ صدا در می آید، از آن ها نه! ازدواج فشار را از آدم برمی دارد و برای گروه اول، مقوم و برای گروه دوم، ملین است. پیامبراکرم:«زنان و مردان مجرد خود را زن دهید، زیرا با این کار خداوند اخلاق آنان را نیکو می گرداند.»

تا گوشه گیر و منزوی نشوی!

خدا نمی خواهد تو از جامعه ات و آدم های دیگر دور باشی، بنابراین خیال نکن زاهدها و مرتاض هایی که در دیرهای قدیمی و روی رختخواب های پمیخ، روز را شب و شب را روز می کنند و قید زن و فرزند را کلاً زده اند، مقربان درگاه خدا هستند! باید میان مردم بود؛ همین مردمی که زشت و زیبا، زن و مرد و... هستند پس فرقی نمی کند! چه منزوی شده ای، چون ازدواج نکرده ای و چه منزوی شده ای، چون نمی خواهی ازدواج کنی و از دیر تنهایی ات بیرون بزنی، سخت در اشتباهی! آقای راهب! برو خواستگاری! راهبه خانم! در را به روی خواستگارهایت باز کن!
پیامبر(ص) فرمود:«ازدواج کنید؛ وگرنه از زاهدان مسیحی می شوید.»
منبع:7روز زندگی، شماره 121.

راز زناشویی از منظر قرآن

نویسنده: زهرا خراسانی




 

(و من آیاته أن خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم مودّه ً و رحمه انّ فی ذلک لایاتٍ لقوم یتفکرون) (سوره روم، آیه 21)
«و از آیات خداوند اینکه خلق کرد برای شما از جنس خودتان همسرانی را تا در کنار آن آرام گیرید و میان شما دوستی و مهربانی قرار داد که در آن نشانه هایی است برای قومی که می اندیشند».
متأسفانه امروز بسیاری از زوج های جوان برداشت غلطی از پیمان زناشویی دارند، زیرا که گمان می کنند ازدواج وسیله ای است برای نیل به اهداف مادی و خواسته های ناکام زندگی!
به عنوان مثال کسی که در امر تحصیل به مدارج عالی نرسیده، سعی می کند همسری برگزیند که از مدارج علمی بالایی برخوردار باشد تا بدین وسیله کمبودی را که در خود احساس می کند جبران شود کسی که به دنبال کسب شهرت و مقام است با خانواده سرشناس و صاحب منصب وصلت کند و آن دیگری بخاطر پول با خانواده ثروتمندی ازدواج می کند تا به آرزوهای سرکوب شده جوانی اش دست یابد و... همه این اشخاص در گمراهی محض به سر می برند، زیرا پس از مدتی درمی یابند که برای رسیدن به مقصود خود مسیر درستی را انتخاب نکرده اند و آن طور که فکر میکردند ازدواج برایشان ثمربخش نبوده است.
این گونه زوج ها به جای اینکه شیوه برخورد یا ازدواج های غلط و غیراصولی را بدانند طرف مقابل خود را مقصّر می دانند و گله از بخت سیاه خود می کنند و بنای ناسازگاری گذاشته و به جای ایجاد صفا و صمیمیت بین خود و همسرشان جهنمی را می سازند که چیزی جز طلاق آنرا خاموش نخواهد کرد! و این یعنی دیدگاه شیطانی در برابر پیوندی مقدس؛ زیرا خداوند مقوله ازدواج را بر بستر صفا و مهربانی نهاده تا همسران با پیوستن به یکدیگر به آرامش و آسایش برسند، ازدواج که قرارداد تجاری نیست، بلکه میثاقی است الهی که بر پایه احساس، دوستی و دوست داشتن استوار شده است انسان نیازمند همدلی است تا بتواند نیازهای روانی و احساسی خود را به زیباترین و بهترین شکل ممکن برآورده کند. از نظر خداوند زن و شوهر هر کدام پیوند دهنده قلب و جان دیگری است تا زمینه راحتی یکدیگر را فراهم آورند؛ لذا آنها حق ندارند هر یک جداگانه در پی خواسته خود به سویی بروند، زیرا هر قدم که زن و مرد از هم دور می شوند صد قدم قلب های آنها از آرامش فاصله می گیرد. اولین درس زندگی زناشویی «با هم بودن» است؛ زیرا هنر با هم بودن به آنها می آموزد که در راحتی و سختی، غم و شادی کنار هم باشند و مشکلات و مسائل ناخواسته زندگی را با کمک همدیگر به بهترین صورت ممکن و نتیجه مطلوب حل و فصل کنند.
میثاق زناشویی نوعی هم اندیشی و یکی بودن قلب و جسم است. از این رو نباید درهیچ لحظه ای بدون هم باشند، معنای معنوی زوج از نظر قرآن با هم یکی شدن است و در هر ازدواجی که این یکی شدن انجام نگردد، بی شک بزرگترین آفت زندگی زناشویی پدید آمده است. از این رو زوج ها باید بدانند که هر رفتار مجرّدی تیری است بر قلب همزیستی زناشویی و سخن آخر اینکه پیامبر(ص) می فرماید:
«بهترین خیر، خیری است که خداوند در زنان قرار داده است».(1)
امید است که ما نیز یاد بگیریم با ایجاد همدلی به کشف خوبی های همسر خود دست یابیم تا به آرامشی برسیم که خداوند در قرآن کریم برای همسران ترسیم کرده است.

پی نوشت ها :

1- کتاب الفقیه ج3، ص 443.

منبع:‌ نشریه بشارت شماره 76.

اصلی ترین مشکل در روابط زناشویی

 

 

 

 

 

بررسی پدیده فـرار مغـزها

نویسنده:محمد فولادی
منبع:فصلنامه معرفت

طرح مسأله

در عصر ارتباطات و انفجار اطلاعات و حذف مرزهای طبیعی و قراردادی و جهانی شدن فرهنگ و اقتصاد شاید سخن گفتن از پدیده‏ای به نام «فرار مغزها»(Brain Drain) قدری شگفت‏آور به نظر برسد، اما با اندک تأمّل درعمق ماجرای تلخ قرن حاضر و تقسیم جهان به فقیر و غنی، جهان اولی و جهانی سومی، توسعه یافته و توسعه نیافته، به خوبی به طبیعی بودن این پدیده پی خواهیم برد.اجمالاً می‏توان با دو نگاه متفاوت به این پدیده نگریست: در یک نگاه، آن را پدیده‏ای میمون و مبارک و طبیعی جلوه داد و در نگاهی دیگر، پدیده‏ای نامیمون و شوم و خسارت بار! هرچند جهان امروز به واقع دهکده‏ای بیش نیست و افراد این دهکده به راحتی قادرند در آن واحد با یکدیگر ارتباط دیداری و شنیداری برقرار کنند و به تبادل اندیشه و دستاوردهای علمی بپردازند؛ زیرا همه امکانات آن سوی دهکده در این سو نیز موجود است. در این دهکده کوچک جهانی، دیگر نخبگان نیاز به فرار و گریختن از موطن خود ندارند؛ زیرا شبکه‏های ماهواره‏ای، رایانه‏ای و کابلی به قدری دنیا را کوچک نموده‏اند که هر کس در خانه خود می‏تواند با دورترین نقطه جهان تماس بگیرد و آخرین یافته‏های علمی خود را ارائه دهد یا اطلاعات جدیدی دریافت نماید.
اما از منظری دیگر، صورت واقعی دنیا به گونه‏ای دیگر است. با تحوّل‏های ارتباطی، مجریان شبکه‏های ارتباطی الگوهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی خود را به مشتریان خود در سراسر دنیا القا می‏کنند و آنان را دایم در معرض امواج شکننده و یک سویه تهاجم تبلیغاتی قرار می‏دهند. این در حالی است که به دلیل توزیع ناعادلانه ثروت، کشورهای ـ به اصطلاح ـ جهان سوم برای مقابله با این انحصار رسانه‏ای، نه تنها هیچ امکاناتی در اختیار ندارند، بلکه در تأمین مایحتاج اولیه خود، سخت دچار مشکلند. و به دلیل فقدان وسایل ارتباطی و اطلاع‏رسانی و امکانات آموزشی و پیشرفت و توسعه انسانی در این کشورها، بسیاری ترجیح می‏دهند که دست به مهاجرت بزنند و رفتن را به ماندن ترجیح دهند و این نشانگر پیوند بی گسست، نامتوازن و غیرعادلانه میان کشورهای جهان است. از این منظر، مهاجرت نخبگان از جهان سوم به کشورهای پیشرفته، همواره بر عمق فاجعه،شکاف و فاصله طبقاتی می‏افزاید و فاصله میان کشورهای پیشرفته و عقب‏مانده،فقیروغنی‏راعمیق‏تر می‏کند.
این دیدگاه برخلاف دیدگاه اول که معتقد است اصلاً مهاجرتی صورت نمی‏گیرد، معتقد به مهاجرت نخبگان است و عقیده دارد این پدیده موجب شکاف طبقاتی بین کشورها می‏شود. اما دیدگاه دیگری معتقد است که مهاجرت نخبگان نه تنها به ضرر کشور مبدأ نیست، بلکه موجب رشد و شکوفایی اندوخته‏های علمی افراد برای شکوفایی علم و دانش بشری می‏گردد؛ زیرا نخبگان علمی و مغزهای کارامد در حوزه‏های علمی، سرمایه‏های جهان هستند و این امکانات باید در اختیار همگان قرار گیرد تا به رشد و توسعه علم بشری کمک کند. در صورت عدم توسعه یک کشور، باید نخبگان با در اختیار قرار دادن تجربه خود بتوانند از اطلاعات و فناوری سایر کشورها استفاده نمایند. مجموعه این فرایند برای توسعه دانش بشری مفید خواهد بود.صاحبان این دیدگاه که پدیده «فرار مغزها» را مثبت ارزیابی می‏کنند، معتقدند که نباید حضور یک متفکر و نخبه علمی‏جهان سومی را در یک کشور پیشرفته، پدیده «فرار» تلقی کرد؛ چه آن‏که فرار بیانگر وجود محدودیت، حصر و زندان‏است، در حالی‏که امروزه مرزهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی شکسته شده و در دهکده جهانی، ملیّت‏ها کم‏رنگ و مرزها شکسته شده است. بنابراین، فرار مغزها بی‏معناست.(1)

مفهوم‏شناسی

مفهوم «مهاجرت» (Immigration) رفتن و جابه‏جایی از مکانی به مکان دیگر و اقامت کردن در جای دیگر از ابتدایی‏ترین رفتارهای بشری است. «مهاجرت» یعنی، از موطن خود به جایی دیگر نقل مکان کردن و هجرت گزیدن. کسی را که از موطن خود به جای دیگر نقل مکان کند، «مهاجر» گویند.(2) در تعریفی دیگر، آمده است: «مهاجرت عبارت است از: تغییر دایمی و نیمه دایمی مسکن بدون هیچ محدودیتی در مورد فاصله حرکت و ماهیت اختیاری و اجباری مهاجرت، همچنین بدون هیچ‏گونه تمایزی بین مهاجرت داخلی و خارجی.»(3) در جامعه‏شناسی نیز از مهاجرت تعریف خاصی ارائه شده است: مهاجرت حرکتی نسبتا جمعی و دایمی از مکانی به مکان دیگر است که در این حرکت، مهاجران براساس سلسله مراتبی از ارزش‏ها، یا هدف‏های با ارزش فرهنگی تصمیم به مهاجرت می‏گیرند. نتیجه این حرکت، تغییر در نظام کنش متقابل مهاجران است.(4)
در تعریف «فرار مغزها» و یا مهاجرت نخبگان اتفاق نظری وجود ندارد. برخی آن را «فرار مغزها» برخی «شکار مغزها» و برخی دیگر «ربودن استعدادها» می‏نامند. مغزها و به اصطلاح نخبگان، نیروهای انسانی متخصص، کارامد، ماهر و متفکر یک کشورند؛ مخترعان، مبتکران، اندیشمندان و سایر افرادی که برخوردار از دانش فنی هستند. فرار مغزها نیز به مهاجرت، اعم از جذب، فرار و یا اعزام و سرانجام، عدم بازگشت افراد متخصص و کارازموده از کشورهای در حال توسعه به سوی ملل و کشورهای صنعتی پیشرفته اشاره دارد.
به عبارت دیگر، فرار مغزها در واقع، فرار سرمایه‏های انسانی است؛ سرمایه‏هایی که با صرف هزینه گزاف به دست می‏آید و عبارتند از: علم، تخصص، تجربه، توان، سلامتی، قابلیت‏ها و در نهایت، انضباط که به وسیله آموزش و بهداشت در نیروی کار ذخیره می‏شود و موجب افزایش بهره‏وری آن در تولید می‏شود. بنابراین، منابع انسانی مانند دانشمندان، مهندسان، متخصصان، نیروی کارا و منابع سازمانی و نهادی به عنوان سرمایه‏های انسانی تلّقی می‏شوند و فرار این نیروها به آن معناست که جامعه از علم، تخصص و مهارت‏های فنی آنان محروم می‏ماند. ولی این نیروها به دلایل گوناگون، مهاجرت دایمی یا نیمه دایمی را به کشورهای دیگر ترجیح می‏دهند.(5)

رابطه پیشرفت و فناوری

از آن‏جایی که پیشرفت و توسعه یک کشور مرهون پیشرفت و توسعه فناوری و نیز نیروی انسانی ماهر و نخبه و کارازموده است، بنابراین، در طرح مسأله «فرار مغزها» شایسته است فناوری و دانش فنی مورد بررسی قرار گیرد. «فناوری» عبارت است از مجموعه‏ای از فراگردهای فیزیکی، روش‏ها، فنون و ابزارها و تجهیزات که به وسیله آن‏ها محصولی ساخته شده، به بازار عرضه می‏گردد. فناوری در برگیرنده همه انواع شناخت‏ها حتی شناخت مسائل اداری، مالی و تجاری، مهارت در شیوه تولید، کارایی مؤسسات تعلیم و تربیت و تجهیز آن‏ها، آگاهی نسبت به ابزار آلات و شیوه به کارگیری آن‏ها می‏باشد.(6) در واقع، فناوری دارای اجزای ذیل است: ماشین آلات و ابزارهای تولید، مهارت‏ها و تجربیات تولیدی، اطلاعات و دانش فنی تولید، سازمان‏دهی و مدیریت تولید.
فناوری یکی از مهم‏ترین عوامل رشد و توسعه اقتصادی است. از سوی دیگر، رشد فناوری نیز مرهون علوم عملی و نظری محض است. رشد علمی نیز به نوبه خود، وابسته به منابع علمی و یافته‏ها و تلاش‏های علمی است که در اختیار محققان و پژوهشگران قرارداد. بنابراین، به یک معنا، آموزش و پرورش ـ به معنای عام ـ پیش‏نیاز و پیش شرط لازم رشد و توسعه سریع فناوری است. علاوه بر این، وجود مدیران با دانش فنی بالا و رهبرانی که توان معرفی فناوری را به جامعه داشته باشند، از دیگر عوامل رشد فناوری است.

مهاجرت‏نخبگان‏مانع‏رشدفناوری

سؤالی که مطرح می‏شود این است که چه عامل و یا عواملی موجب می‏شود که فرایند رشد و توسعه فناوری با کندی صورت گیرد و یا دچار رکود گردد و یا به عکس، به صورت غیرقابل پیش‏بینی توسعه یابد؟ در پاسخ به این سؤال عمدتا دو عامل اساسی را به عنوان موانع رشد فناوری برشمرده‏اند: علل ساختاری و مهاجرت متخصصان. کیفیت منابع و شرایط فیزیکی تجهیزات موجود از جمله عوامل اصلی توسعه نیافتگی است. در بسیاری از کشورهای دنیا، کارخانجات تولیدی، که به تولید مواد اولیه صنعتی و نیز کالاهای مصرفی مشغولند، فرسوده، قدیمی و فاقد کارایی لازم هستند. در این کشورها، به دلیل فقدان امکانات زیربنایی و توسعه‏ای، ابزارهای لازم برای نظارت و بهبود و کیفیت کالاها وجود ندارد و عدم توجه به بهسازی تجهیزات فنی و صنعتی از دیگر مشکلات ساختاری جوامع توسعه نیافته و جهان سوم است.
از سوی دیگر، در این کشورها، کمبود نیروهای ماهر و متخصص انسانی یکی از مشکلات این جوامع است و این یا به دلیل فقر مالی نیروهای متخصص انسانی است و یا فقدان تناسب بین ماشین آلات صنعتی و دانش فنی که در آن کشورها آموزش داده می‏شود. همچنین می‏توان از نارسایی و عدم کفایت برنامه‏های توسعه منابع انسانی، ضعف شناسایی و یا دانش نیروهای حرفه‏ای و ماهر و سرانجام، کمبود اطلاعات و دانش فنی در این کشورها نام برد.
فرایند مزبور سرانجام، منجر به تحقق پدیده فرار مغزها می‏شود. این پدیده، که خود از جهتی معلول عدم توسعه اقتصادی و فقدان وسایل پژوهش، تحقیق و مطالعه است، موجب کندی پیشرفت امور اجتماعی و توسعه همه جانبه می‏گردد. در کشورهایی که برنامه‏ریزی جامع اشتغال و آموزش وجود ندارد و سازمان‏های آموزشی اقدام به ارائه آموزش غیرمتناسب با بازار کار می‏کنند، تقاضای کاذب برای آموزش به وجود می‏آید و در یک دوره زمانی، جامعه با پدیده آموزش اضافی مواجه می‏گردد؛ یعنی نه تنها به قدر نیاز جامعه به تربیت متخصصان نمی‏پردازند، بلکه به مراتب، میزان پرورش و تربیت نخبگان جامعه بیش از حد نیاز است. علاوه بر این‏که، هیچ برنامه‏ای برای جذب آنان وجود ندارد. این فرایند، سرمایه‏گذاری منابع محدود را از روش بهینه منحرف کرده و علی‏رغم صرف هزینه گزاف از منابع و سرمایه‏های ملی، هیچ فرصت شغلی جدیدی به وجود نمی‏آورد و بی‏کاری فارغ‏التحصیلان و مهاجرت متخصصان به خارج و سرانجام، «فرار مغزها» را به دنبال دارد.

انتقال معکوس فناوری

رشد و توسعه همه جانبه سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، عمدتا به چهار عامل مهم سرمایه، نیروی انسانی ماهر، مواد خام و دانش فنی وابسته است. کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه یا جهان سوم، کاملاً به صورت نامتعادل و ناعادلانه از این عوامل مهم توسعه برخوردارند. کشورهای پیشرفته و توسعه‏یافته دارای نیروی انسانی ماهر، سرمایه و دانش فنی هستند، در حالی که، کشورهای پیرامونی تنها از مواد خام برخوردارند. این کشورها به دلیل فقدان دانش فنی و یا سرمایه، انباشت سرمایه در آن‏ها صورت نمی‏گیرد و به دلایل ابتدایی و نیز پیشرفته نبودن دانش فنی و فقدان نیروی انسانی ماهر و نخبه برای سرمایه‏گذاری در کشور، اقدام به وارد کردن نیروی متخصص و فنی از خارج می‏کنند؛ در واقع، برای ایجاد سرمایه‏گذاری در کشور، دست به دامان متخصصان خارجی می‏شوند. با وجود مراکز و مؤسسات علمی، فرهنگی و پژوهشی در این کشورها، به دلایل به روز نبودن دانش فنی و نداشتن سرمایه لازم، پژوهش‏های آن‏ها جز اتلاف سرمایه راه به جایی نمی‏برد. علاوه بر این، به دلیل فقدان نظام اطلاع‏رسانی منسجم و واحد، بسیاری از کارهای آنان تکراری می‏باشد. نهایت ثمره این نوع پژوهش‏ها، آن هم در کشورهای پیرامونی و پیشرفته‏تر، انتقال فناوری و دانش فنی از کشورهای صنعتی است که مشکلات خاص خود را دارد.
از سوی دیگر، کشورهای صنعتی با وجود سرمایه‏های عظیم و دانش فنی بالا، تحقیقات و پژوهش‏ها، نیروهای متخصص کشورهای جهان سوم را به سوی خود می‏کشانند، و این همان پدیده "فرار مغزها" و یا "انتقال معکوس" فناوری است. کشورهای جهان سوم و پیرامونی برای رفع این مشکل و جبران نیروی انسانی ماهر و متخصص موردنیاز خود، اقدام به اعزام دانشجو به خارج می‏کنند. اما به دلیل فقدان بازار کار در داخل، غالبا دانشجویان اعزامی یا به داخل بازنمی‏گردند و یا پس از بازگشت، به دلیل این‏که دانش فنی و تخصص آنان در داخل کارایی لازم ندارد، یا به مشاغل دیگر روی می‏آورند و یا به خارج برمی‏گردند.

پیشینه تاریخی بحث فرار مغزها

با مراجعه به تاریخ و پیشینه این بحث، به روشنی می‏توان دریافت که مسأله جابه‏جایی و فرار و یا مهاجرت مغزها و نخبگان از یک جامعه به جامعه دیگر، کم و بیش در همه ادوار تاریخ وجود داشته است. شاید ابتدایی‏ترین شکل فرار مغزها را بتوان به این صورت تصور کرد که در هر عصر و در هر سرزمین، وقتی قومی یا حکومتی به اوج اقتدار و پیشرفت و آبادانی می‏رسید، هنرمندان، نخبگان و متخصصان سایر جوامع را به خود جذب می‏کرد. و این مؤیّد یک نکته روان‏شناختی است: انسان فطرتا راحت‏طلب است و هرکجا گذران زندگی او با آرامش و آسایش بیش‏تری میسّر گردد، آن‏جا را به عنوان محل زندگی خود انتخاب خواهد کرد. در طول تاریخ، همواره انسان‏ها و ارباب فضل، دانش و معرفت، صنایع، هنر و حِرَف هر جا را مناسب‏تر و امن‏تر برای زندگی خود می‏دیدند، به عنوان محل شغل و در نتیجه سکونت خود انتخاب می‏کردند. با این تفاوت که، این نوع نقل و انتقالات و جابه‏جایی‏ها با پدیده «فرار مغزها» به اصطلاح امروزی آن، کاملاً تفاوت ماهوی داشت، به گونه‏ای که آن را به عنوان «مهاجرت» قلمداد می‏کردند. در حالی که، پدیده «فرار مغزها» امروزه در همه جوامع، به عنوان یک معضل و مشکل بلکه بحران اجتماعی و فرهنگی مطرح است؛ چرا که مهاجرت نخبگان در گذشته، تابع عرضه و تقاضا و محدود به احتیاجات و نیازهای جامعه مقصد بوده و از این‏رو، همواره شکل منطقی و طبیعی به خود می‏گرفت و هرگز به عنوان یک معضل اجتماعی مطرح نبود. اما به تدریج و با پیشرفت حیرت‏آور فناوری برخی کشورها از یک سو و عقب‏ماندگی بسیاری از کشورها از سوی دیگر و در نتیجه، پیشرفت فناوری در رشته‏های گوناگون علوم و فراهم بودن وسایل و ابزارهای تحقیق و پژوهش و نیز آماده بودن شرایط زندگی و دستمزد مناسب در این کشورها، موجب گردید که افراد متخصص و ماهر، فرهیخته و کارآزموده از سراسر جهان به این کشور سرازیر شوند و نوعی معضل اجتماعی و عدم تعادل ساختاری از لحاظ نیروهای انسانی در کشورها را پدید آورند.(7)
پدیده «فرار مغزها» در عصر حاضر، برخلاف گذشته، که مهاجرت نیروهای نخبه و متخصص امری طبیعی و منطقی می‏نمود و تابع عرضه و تقاضا بود، امروزه در بیش‏تر موارد، نه کشورهای مقصد و مهاجرپذیر نیاز به این همه مهاجر دارند و نه کشورهای مبدأ از وجود همه این نیروها بی‏نیازند، بلکه براساس یکی از آمارهای منتشر شده با این‏که کشورهایی مثل هند و پاکستان از نظر پزشک در مضیقه به سر می‏برند، اما پزشکان آن‏ها، که در انگلستان متوطّن شده‏اند، 44 الی 45 درصد جامعه پزشکی این کشور را تشکیل می‏دهند.(8)

تحلیل فرایند عدم تعادل

فرایند مزبور منجر به عدم تعادل ساختی در نظام آموزشی خواهد شد و این خود، سایر نهادهای اقتصادی و سیاسی را دچار عدم تعادل خواهد کرد.
اجمالاً می‏توان فرایند عدم تعادل ساختی را در خصوص پدیده «فرار مغزها»، از منظر الگوی وابستگی چنین تبیین کرد:
کشورهای جهان سوم و توسعه نیافته عمده‏ترین کشورهای برطرف کننده نیازهای اولیه کشورهای توسعه یافته‏اند. در واقع، نیروی کار کشورهای اقماری و توسعه نیافته در خدمت این کشورها قرار دارد. از سوی دیگر، کشورهای جهان سوم برای تأمین نیازهای خود، با صدور مواد اولیه و خام، اقدام به وارد کردن فناوری از کشورهای پیشرفته می‏کنند. این فناوری، به دلیل عدم تناسب با محیط جدید و وارداتی بودن آن‏ها، با سایر ساخت‏های جامعه جهان سوم سازگاری ندرند و عملاً بسیار هزینه برند. علاوه بر این، با وارد کردن فناوری، فرهنگ آن نیز به کشورها وارد می‏شود و به دلیل عدم جذب فناوری در داخل، نه تنها موجب ایجاد اشتغال جدید نمی‏شود، بلکه باید نیروی فنی و متخصص نیز همراه با فناوری وارد نمود.
با گذشت زمان و به موازات افزایش جمعیت جهان سومی، این کشورها برای تأمین نیازهای خود، نیازمند صدور بیش‏تر مواد اولیه و وارد کردن بیش‏تر فناوری می‏شوند. این امر وابستگی بیش از پیش آنان را موجب می‏گردد. در این میان، قشر تحصیل‏کرده و نخبگان جهان سوم یا در خارج از کشور تحصیل کرده‏اند و یا در داخل کشور، در صورت اول، یا در خارج متوطّن شده‏اند و قصد بازگشت به کشور را ندارند و یا این‏که پس از فراغت از تحصیل، به کشور باز می‏گردند. در این صورت، به دلیل عدم تناسب تحصیلات و دانش فنی آنان با وضعیت موجود در کشور [چون متناسب با دانش فنی کشورهای صنعتی آموزش دیده و تربیت شده‏اند]، عملاً بازگشتشان به کشور کارایی لازم را ندارد و مشکلی را حل نمی‏کند و پس از مدتی بسیاری از آنان مجددا به خارج عزیمت خواهند کرد.
در صورتی‏که‏نخبگان،تحصیل کرده داخلی باشند، به دلیل عدم تناسب دانش فنی آنان با صنایع وارداتی موجود به کارگیری آنان نیز در صنایع جدید سودمند نخواهد بود. از این‏رو، به زودی شاهد جذب آنان به خارج خواهیم بود. بدین‏سان، عدم تعادل ساختار نظام آموزشی جهان سوم، ناخواسته پدیده «فرار مغزها» را موجب می‏شود و خود موجبات عدم تعادل ساختی در سایر زیرساخت‏ها را فراهم می‏آورد.
علاوه بر الگوی تحلیلی مزبور، که بر اساس تحلیل وابستگی ارائه شده است، می‏توان پدیده «فرار مغزها» را به گونه‏ای دیگر تحلیل نمود. در کشورهای جهان سوم، عمدتا به کارهای فکری و تحقیقی عمیق در زمینه‏های علوم اجتماعی و انسانی اهمیت داده نمی‏شود. در نتیجه، در بلند مدت، بازار کار از نیروهایی که به واقع در جامعه و به ویژه در نظام آموزشی به آنان بهای لازم داده نمی‏شود، اشباع می‏گردد.
از سوی دیگر، بیش‏ترین تبلیغات و سرمایه‏گذاری‏ها در مقطع دانشگاه‏ها و آموزش عالی بر علوم غیرانسانی متمرکز است. در این رشته‏ها نیز به دلیل نداشتن دانش فنی بالا و به روز نبودن، موفقیت چندانی کسب نمی‏شود، در حالی که بیش‏ترین نیروهای ماهر موردنیاز در بخش نظام دیوان سالاری و اداری جامعه و در بخش علوم انسانی و اجتماعی است؛ یعنی همان رشته‏هایی که معمولاً اقبالی به سرمایه‏گذاری از سوی دولت و تبلیغات عمومی در آن‏ها صورت نمی‏گیرد و مرسوم است که دانشجویانی که در سایر رشته‏ها امتیاز لازم را به دست نمی‏آورند، به این رشته‏ها وارد می‏شوند. نتیجه این فرایند، ورود موج عظیمی از نیروهای غیر کارامد به بدنه اجرایی کشور است؛ یعنی کسانی که توان برنامه‏ریزی و هدایت جامعه را ندارند.
توسعه نظام آموزشی و اطلاعاتی به حکومت‏ها این امکان را می‏دهد که با مسائل و مشکلات جامعه واقع‏بینانه‏تر برخورد شود. در بلند مدت نیز موفقیت و جایگاه هر کشوری از لحاظ توسعه و پیشرفت و یا عقب‏ماندگی را محصولات کارآمد و پژوهش‏های علمی و آموزشی نیروی کار، مدیریت هوشمندانه و نرم افزارهای اطلاعاتی پیشرفته تعیین می‏کند و این‏ها منابع کلیدی قدرت فردا خواهند بود. دقیقا عواملی که توسعه و پیشرفت آن‏ها به دست کسانی است که نه تنها خود اعتقادی به آن دارند، بلکه به دلیل نداشتن دانش فنی و اطلاعات کافی قادر به سرمایه‏گذاری و توسعه عوامل مزبور نیستند. این خود عامل اصلی عدم جذب نخبگان در داخل و یا فرار آنان به خارج است. به طور کلی، ضعف مدیریت و عدم سرمایه‏گذاری و اهتمام به نظام آموزشی، موجبات فرار مغزها را در بلند مدت فراهم می‏آورد.

طیف مهاجران

هرچند عنوان مهاجرت نخبگان شامل همه متخصصان، علمی و اداری می‏شود، ولی غالبا مهاجران کسانی هستند که عمدتا خواهان پیشرفت‏های اجتماعی و اقتصادی می‏باشند و غالبا در سه طبقه پزشکان، مهندسان و دانشمندان می‏باشند. به عنوان نمونه، در یک گزارش، تعداد پزشکان و مهندسان خارجی در امریکا در سال 64ـ 1963 به ترتیب، 29% مجموع فارغ‏التحصیلان پزشکی در دانشگاه‏های امریکا و نیز 50% مهاجران به این کشور را تشکیل می‏دادند.(9)
وضعیت کشورهای اروپایی به مراتب، نسبت به کشورهای افریقایی و آسیایی بهتر است؛ زیرا امریکا هر چند قطب جاذبی برای جذب نخبگان سایرکشورهاست، اما امریکا یگانه مقصد مهاجران نیست، کشورهای توسعه یافته و اروپای غربی نیز به نوبه خود، قطب جاذبی برای نخبگان سایر کشورها هستند. بنابراین، هر چند کشورهای اروپایی بخشی از نخبگان و متخصصان خود را به امریکا می‏فرستند و در واقع، آنان جذب این کشور می‏شوند، اما این کشورها نخبگان سایر کشورها را به سوی خود جذب می‏کنند و این کشورها کسری نیروهای انسانی نخبه خود را از سایر کشورهای افریقایی و آسیایی جبران می‏کنند. از این‏رو، بدترین وضعیت را کشورهای آسیایی و افریقایی دارند که با هزینه‏های گزاف ملی خود، اقدام به پرورش متخصصان و نخبگان می‏کنند و آنان را به سایر کشورها تحویل می‏دهند.
جالب توجه آن‏که از میان 159 کشور مستقل دنیا، ثلث جمعیت آنان ـ یعنی 15 الی 30 کشور جهان ـ 95 درصد بودجه نخبگان را در اختیار دارند.(10) و به همین دلیل، چون امکان و زمینه تحقیق و پژوهش در کشورهای توسعه یافته فراهم است، علاوه بر این‏که، محققان و نخبگان سراسر دنیا را به خود جذب می‏کنند، زمینه توسعه و پیشرفت پیش از پیش آنان را فراهم ساخته، شکاف و فاصله بین کشورهای توسعه یافته و توسعه نیافته را هر روز عمیق‏تر می‏سازند.

عوامل دافع نخبگان

اجمالاً عواملی چند دست به دست هم داده، پدیده "فرار مغزها" را به وجود آورده‏اند. عوامل و یا شرایط عمده‏ای که منجر به بروز این پدیده می‏شود و یا منجر به انتقال معکوس فناوری می‏گردد و در واقع، نخبگان و متخصصان، خارج را به وطن ترجیح می‏دهند عبارتند از:
1. عوامل اقتصادی؛ از جمله تبعیض، بی‏عدالتی، شکاف و فاصله طبقاتی و فاصله درآمدها، مالیات‏ها، رانت خواری؛
2. عوامل حرفه‏ای؛ عدم بهره‏برداری از دانش حرفه‏ای، فقدان تسهیلات مادی و ارتباط با جوامع پیشرفته، عدم امکان توسعه و پیشرفت بیش‏تر؛
3. عوامل عاطفی؛ همسر، خانواده، تعلّقات و وابستگی، والدین، احساسات و عواطف در خارج؛
4. شرایط زندگی؛ سطح پایین درآمدها و زندگی، هزینه بالای زندگی، مسؤولیت ناپذیری افراد، فقدان تسهیلات زندگی؛
5. شرایط کار؛ فقدان تسهیلات و تأمین اجتماعی، فقدان استقلال در کار و پیشرفت شغلی؛
6. شرایط اجتماعی؛ فقدان امنیت اجتماعی، فساد، تبعیض، تمایزات قومی ونژادی،بیگانگی‏فرهنگی،انطباق‏پذیری و تابعیت جمعیت؛
7. شرایط سیاسی؛ فقدان ثبات و مشارکت سیاسی و اجتماعی و فقدان حقوق سیاسی و مدنی و سرکوب روشن‏فکران؛
8. شرایط فرهنگی؛ اعتقادات، باورها، ایدئولوژی‏وفضای توسعه فرهنگی و...(11)

عوامل جاذب نخبگان

عواملی نیز می‏تواند در عدم جذب نخبگان به خارج و به عکس، جذب آنان به داخل کشور مؤثر باشد. این عوامل و زمینه‏ها عبارتند از:
1. پیوند اصیل خانوادگی، انسجام اجتماعی، حفظ بافت و انسجام خانوادگی؛
2. عضویت در گروه‏های دینی، ملی، نژادی و سیاسی داخلی؛
3. ازدواج و اشتغال و وجود شغل مناسب با حرفه فرد در داخل؛
4. آموزش متناسب با نیازها در کشور مبدأ و استفاده از مهارت فنی و دانش و تخصص افراد؛
5. ثبات و تعادل ساختاری، امنیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و فقدان ناامنی‏های اجتماعی؛
6. فضای باز سیاسی اجتماعی، فرهنگی و امکان مشارکت اجتماعی و ثبات اقتصادی و... .

علل فرار مغزها

در این‏که پدیده فرار مغزها در بسیاری از کشورها به عنوان یک معضل بزرگ اجتماعی مطرح است، هیچ تردیدی وجود ندارد. نگاهی گذرا به این امر، مؤیّد همین نکته است. اما اجمالاً دو عامل عمده داخلی و خارجی را می‏توان از جمله عوامل فرار مغزها نام برد:

الف. عوامل خارجی

یکی از عوامل پدیده "فرار مغزها" توسعه فناوری در حوزه‏ها و عرصه‏های گوناگون، به ویژه صنعت و فراهم بودن وسایل و ابزار تحقیق و پژوهش در برخی کشورهاست که موجب شده افراد متخصص از سراسر جهان سوم و کشورهای در حال توسعه، به سوی این کشورها سرازیر شوند و از نظر نیروی انسانی نوعی عدم تعادل میان این کشورها برقرار شود، به گونه‏ای که هزینه آموزش را کشورهای مبدأ می‏پردازند و بهره‏وری از نیروهای مستعد و خلّاق انسانی را کشورهای مقصد بر عهده دارند. بنابراین، بخشی از هزینه‏های آموزشی و تربیت نخبگان را کشورهای مقصد به عنوان دستمزد و هزینه تحقیق به نخبگان سایر کشورها می‏پردازند؛ همین شکاف و فاصله درآمدها از جمله عوامل مهم جذب نخبگان از سایر کشورهاست. علاوه بر سطح بالای دستمزدها، که عامل مهم جذب به شمار می‏رود، کیفیت و سطح زندگی از لحاظ امکانات رفاهی، که معمولاً تفاوت فاحشی میان کشورهای پیشرفته و در حال توسعه دارد، از جمله عوامل جذب است. اساسا تسهیلات ویژه‏ای برای محققان و متخصصان و نیروهای نخبه علمی در کشورهای پیشرفته در نظر گرفته شده است که متأسفانه در جهان سوم و کشورهای در حال توسعه، یک محقق و نخبه علمی سالیان دراز باید توان و وقت خود را صرف تهیه مسکن و مایحتاج زندگی خود کند.
بنابراین، اجمالاً یکی از عوامل مهم خارجی در فرار و جذب نخبگان کشورهای در حال توسعه و جهان سوم به کشورهای توسعه یافته، موقعیت برتر کشورهای صنعتی می‏باشد.

ب. عوامل داخلی

عوامل اصلی پدیده "فرار مغزها" عمدتا به عوامل داخلی برمی‏گردد. این عوامل را می‏توان به چند دسته تقسیم نمود:
الف)مسائل و مشکلات فرهنگی‏و آموزشی؛
ب) فقدان توسعه سیاسی؛
ج) فقدان توسعه اقتصادی؛
د) فساد اداری و سوء مدیریت
الف) مسائل و مشکلات فرهنگی و آموزشی: عوامل متعددی را می‏توان برای سنجش کمّی و کیفی نظام آموزشی و به طور کلی، فرهنگ یک کشور برشمرد: تعداد کتاب‏خانه‏ها و کتاب‏های موجود در آن‏ها، تعداد مقالات علمی، تعداد نشریات علمی ادواری موجود، بودجه تحقیقاتی، تعداد دانشجو، تعداد استادان، تعداد همایش‏ها و گردهمایی‏های‏علمی،تعدادمقالات‏چاپ شده از استادان داخلی در نشریات معتبر بین‏المللی، تعداد جایزه‏های علمی اعطایی‏به نخبگان کشور، تعداد نشان‏ها در المپیادهای علمی، تعداد نهادها و مؤسسات‏تحقیقاتی‏درکشور،تعدادناشران علمی‏وتعداداختراعات‏وابتکارات به ثبت رسیده و... از جمله این عوامل هستند.
متأسفانه براساس آمارهای منتشرشده، سهم کشور ما در هر یک از عوامل مذکور، بسیار ناچیز است. هرچند عوامل کمّی همچون تعداد دانشجو و کتاب، سهم نسبتا خوبی دارد، اما درصد عوامل کیفی بسیار پایین است.(12) و این آمارها بسیار نگران‏کننده و حاکی از عقب‏ماندگی کشور در زمینه علوم و فناوری‏ودانش‏علمی است.در عین حال، به طور مشخص، عواملی چند موجب عقب‏ماندگی کشور در عرصه فرهنگ و به ویژه نظام آموزشی، شده است که به اجمال به آن‏ها اشاره می‏گردد:
1. انعطاف ناپذیری نظام اداری: نظام اداری دانشگاهی و مراکز پژوهشی و تحقیقاتی ما هیچ تناسبی با یک نظام تحقیقاتی و پژوهشی پویا و پژوهنده ندارد. تصویب و اجرای آیین‏نامه‏ها و مقررّات خشک و انعطاف‏ناپذیر اداری، عهده‏داری صرفا وظیفه نظارت و نه هدایت نظام آموزش عالی از سوی وزارت‏خانه‏های ذی‏ربط، حاکم بودن رابطه به جای ضابطه و حاکمیت مسائل جناحی و حزبی در تصویب قوانین و مقررات‏ازجمله‏مشکلات‏نظام‏اداری‏است.
2. کمبود سرمایه‏گذاری: در کشور ما سرمایه‏گذاری در کارهای تحقیق بسیار ناچیز است و این به عدم اعتقاد جدّی مسؤولان در این زمینه برمی‏گردد. به دلیل عدم اهتمام مسؤولان در این زمینه، بخش خصوصی نیز اقبال به سرمایه‏گذاری نشان نمی‏دهند. کل سرمایه‏گذاری دولت در طول برنامه‏های پنج ساله اول، دوم و سوم در مقایسه با سایر کشورها در این زمینه، بسیار ناچیز و غیرقابل ذکر است. برای نمونه، دانشگاه صنعتی شریف با بیش از 5 هزار دانشجوی دوره کارشناسی و چند صد دانشجوی کارشناسی ارشد و بیست دانشجوی دکتری و با ده دانشکده و پنج مرکز تحقیقاتی باید به بودجه‏ای قریب 15 میلیون تومان قناعت کند؛ یعنی در هر سال برای 150 مدّرس، سهم هر یک از اعضای هیئت علمی حدود 000/100 تومان برای تحقیق است!(13) نتیجه طبیعی این امر در نظام آموزشی ما، دفع استعدادها از ایران و جذب آنان توسط کشورهایی است که اهتمام جدّی به این امر دارند.
3. ضعف مدیریت علمی: پویایی و شادابی و توسعه یک کشور، مرهون وجود نظام آموزشی کارامد، با نشاط و پر جاذبه است. خروجی و برون داد و نیز ضعف و افت و یا بالندگی یک نهاد و مدیریت علمی و پژوهشی و به طور کلی، نظام آموزشی یک کشور در بلند مدت امکان‏پذیر است. یک نهاد آموزشی یا یک مؤسسه پژوهشی، بر خلاف یک نهاد یا مؤسسه اقتصادی، که در کوتاه مدت به زودی قابل ارزیابی است، به سرعت قابل ارزیابی نیست. متأسفانه کل فلسفه وجودی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در کشور ما متمرکز بر نظارت و نه هدایت و برنامه‏ریزی بلند مدت و ارزیابی می‏باشد. وجود بخش‏نامه‏ها و آیین‏نامه‏های دست و پاگیر، تغییر برنامه‏ها و اهداف با تغییر مدیران سطح بالای وزارت‏خانه، عدم توجه کافی به محتوای علمی و کتاب‏های مورد تدریس، عدم برنامه‏ریزی بلند مدت برای رفع مشکلات موجود آموزشی و علی‏رغم اذعان به ضعف کارایی نظام آموزشی عدم برنامه‏ریزی درست برای رفع مشکلات موجود، حاکمیت روابط و منافع گروهی و جناحی به جای حاکمیت ضوابط و مقررات شایسته‏سالاری، حاکمیت شدید دیوان‏سالاری، مقررات سخت اداری، گزینش داخلی برای فارغ‏التحصیلان خارجی و ده‏ها عامل دیگر از جمله عواملی است که ضعف و ناکارامدی نظام آموزشی و ساختار فرهنگی جامعه را در بلند مدت موجب می‏شود و زمینه‏مناسبی‏برای فرار مغزها و نخبگان کشور فراهم می‏آورد.
4. ضعف ارتباطات و تبادل علمی: نظام اطلاع‏رسانی قوی و تبادل اطلاعات و استاد و دانشجو و کتاب‏های معتبر علمی از دیگر عوامل کارایی و پویایی یک نظام آموزشی تلّقی می‏شود. متأسفانه به دلیل عدم تبادل علمی و فرهنگی، بسیاری از تحقیقات و پژوهش‏ها در جامعه ما تکراری و فاقد اعتبار علمی است. دریافت کتاب‏ها و نشریات خارجی، دعوت از پژوهشگران و محققان و استادان خارجی برای تدریس در داخل و شرکت در همایش‏ها و مجامع علمی، استفاده از یافته‏های علمی سایر کشورهای پیشرفته و به طور کلی، انزوای علمی جامعه ما زمینه‏ای برای فرار مغزها و نخبگان جامعه اسلامی به کشورهای توسعه یافته است. علاوه بر این، ضعف نظام اطلاع رسانی موجبات انجام کارهای تکراری، تاریخ مصرف گذشته و غیر ضرور را فراهم می‏کند؛ ممکن است به دلیل عدم اطلاع رسانی درست و به روز نبودن دانش فنی، یک مرکز پژوهشی هزینه‏های هنگفتی صرف پژوهش‏ها و تحقیقات کند که قبلاً در جاهای دیگر و یا حتی کشورهای دیگر بطلان آن‏ها به اثبات رسیده است!
5. مشکل رفاه؛ اشتغال و گزینش استادان: از جمله مسائل و مشکلات نظام آموزشی ما، که بستر مناسبی برای فرار نخبگان است، حقوق و دستمزد کم و مشکل اشتغال آنان می‏باشد. متأسفانه براساس آمارهای منتشر شده رسمی دولتی، قریب 400 هزار پزشک در کشور فاقد شغل و بی‏کار هستند. علاوه بر این، درآمد متخصصان با تورّم اقتصادی تناسب ندارد؛ زیرا هزینه تحصیل در مقاطع و سطوح عالی بسیار بالاست و امکان تحصیل دانشجویان عملاً از طریق غیر بورس نهادها و مراکز علمی و پژوهشی ممکن نیست. از این‏رو، دانشجویان فارغ‏التحصیل چون نسبت به مراکز دولتی تعهد خدمت دارند، مجبورند سالیان سال‏ها با دستمزد و حقوق ناچیز دولتی گذران زندگی کنند و همین امر موجب می‏شود که نخبگان برای تحصیل و یا اشتغال به خارج از کشور روی کنند.
همچنین الگوی کلی مهاجرت با پی‏روی از این نظریه است که تمایل به مهاجرت از یک نقطه به نقطه دیگر، تابعی از میانگین دستمزدها، سطوح میانگین تعلیم و تربیت و فاصله و میزان مهاجرت قبلی است.(14) و چون دستمزدها در کشور ما نسبتا پایین است، این امر زمینه‏ای برای فرار مغزها گردیده، به عبارت دیگر، هرچند فرار مغزها دارای علل و عواملی است که مهم‏ترین علت را می‏توان در عدم توسعه اقتصادی کشورهای جهان سوم دانست، اما اختلاف فاحش زندگی و اختلاف سطح دستمزدها از جمله عوامل وزمینه‏های‏جذب‏نخبگان‏به‏کشورهای صنعتی است.
ب. فقدان توسعه سیاسی: کشورهای توسعه یافته معمولاً به کشورهایی اطلاق می‏شود که در بخش‏های صنعت، کشاورزی و خدمات و نیز همه مجموعه‏ها و نهادهای خود، توسعه یافته و از رشد چشم‏گیری برخوردار باشند. به عبارت دیگر، شاید ملاک توسعه و عدم توسعه یک کشور در امکان جذب و عدم جذب نخبگان، امکانات و به فعلیت رساندن امکانات بالقوّه آن کشور باشد، و کشورهایی که امکان جذب و به کارگیری نیروهای ماهر خود و نیز سایر امکانات بالقوّه خود را ندارند و این امکانات و نیروها جذب بازار کار سایر کشورها می‏شوند، "کشورهای توسعه نیافته" و کشورهایی که این استعداد و توان را دارند "کشورهای توسعه یافته" تلقی شوند. از همین روست که کشورهایی که از لحاظ سیاسی نیز توسعه یافته نیستند، کشورهای عقب مانده محسوب می‏شوند. اجمالاً شاخص‏های ذیل را می‏توان به عنوان عوامل سیاسی برای پدیده "فرار مغزها" در نظر گرفت: کاهش انگیزه و تعهد برای خدمت به مردم، احساس بی‏ثباتی و ناامنی سیاسی، ایجاد تغییرات فرهنگی در روحیات متخصصان، ناهمگونی فرهنگی و سیاسی برخی متخصصان با اعتقادات و ارزش‏های حاکم بر جامعه، فقدان امنیت شغلی، فقدان فضای باز سیاسی، فقدان حقوق مدنی، فقدان توسعه یافتگی سیاسی، سرکوب مخالفان، فساد و ناکارامدی نخبگان سیاسی، تنفر از نظام سیاسی، عدم استقلال کاری و پیشرفت شغلی، عدم مشارکت سیاسی، سرکوب روشن‏فکران و فقدان آزادی. مجموعه این عوامل کشور را ناکارامد و نخبگان را وارد بازار کار سایر کشورها می‏کند.
ج. فقدان توسعه اقتصادی: توسعه و پیشرفت فناوری در حوزه‏های صنعت، خدمات و کشاورزی از جمله ملاک‏ها و شاخص‏های مهم توسعه یک کشور به شمار می‏رود. عمدتا سه محور عمده و اصلی در هر سطحی از توسعه وجود دارد که به موجب آن‏ها، کشوری توسعه یافته و یا عقب مانده تلقی می‏شود: داشتن یک زندگی طولانی همراه با تن‏درستی؛ دست‏رسی به اطلاعات و دانش مورد نیاز در زندگی روزمرّه و در اختیار داشتن منابع لازم برای برخورداری از امکانات زندگی در سطحی مطلوب. هر یک از شاخص‏های مزبور، نیازمند امکانات، برنامه‏ریزی و استفاده بهینه از امکانات در راستای رسیدن به زندگی مطلوب است. کشوری که از امکانات مزبور خود استفاده بهینه نکند و یا با برنامه‏ریزی درست از این امکانات برای رفع مشکلات خود بهره نگیرد، توسعه نیافته است.
اجمالاً می‏توان توسعه نیافتگی اقتصادی را یکی از زمینه‏ها و عوامل فرار مغزها به شمار آورد و بی‏ثباتی اقتصادی، وجود نرخ بالای مالیاتی، وجود توّرم و رکود اقتصادی، سطح پایین درآمدها، وجود نرخ بالای بی‏کاری و عدم اشتغال، فرصت‏های شغلی کم، عدم تناسب درامدها با امکانات و شرایط زندگی، فقدان بازار کار مناسب با حرفه افراد، افزایش جاذبه‏های مادی خارج از کشور و شکاف و فاصله آن با زندگی داخلی، عدم انطباق تخصص و توان علمی و فنی فارغ‏التحصیلان با نیازهای کشور، فقدان امنیت اقتصادی و امنیت برای سرمایه‏گذاری، فقدان فناوری و یا فناوری پیشرفته، تبعیض و بی‏عدالتی اقتصادی، رانت خواری اقتصادی، حقوق و دستمزد کم، وجود صنایع وابسته از جمله عواملی است که زمینه را برای فرار نخبگان و مغزهای کشور فراهم می‏کند. در واقع، به دلیل این مشکلات، نخبگان کشور جذب بازارهای بین‏المللی می‏شوند.

پیامدهای فرار مغزها

از جمله عوامل فرار مغزها در کشور این است که ما به مسائل مادی (در مقایسه با سایر عوامل) بیش‏تر توجه می‏کنیم و انسان‏ها و افراد را فراموش می‏کنیم؛ می‏پنداریم که هر کس ماشین و ابزار آلات فناوری در اختیار داشت، خوش‏بخت است، در حالی که به عکس، هرچه کشور پیشرفته‏تر باشد، باید نقش عوامل انسانی در آن مهم‏تر، برجسته‏تر و بیش‏تر باشد؛ مثلاً نقش انسان‏ها در کشور ژاپن 80 درصد است. به همین دلیل که عوامل انسانی در کشور ما کم‏رنگ است، بیش‏ترین دغدغه کشور ما خارج نکردن ارز از کشور می‏باشد، در حالی که ما هیچ توجهی به فرار مغزها نداریم. به نظر می‏رسد همین تغییر نگرش نسبت به افراد انسانی و توسعه انسانی در فرایند توسعه، عامل مهمی در کاهش پدیده فرار مغزهاست.
با نگاهی اجمالی به آمار و ارقام مربوط به پدیده "فرار مغزها"، پیامدهای بسیار ناگوار آن غیرقابل تصوّر می‏نماید: در یک سو، کشورهای صنعتی و ـ به اصطلاح ـ مقصد قرار دارند که عاملی مهم در جذب نخبگان کشورها به شمار می‏روند و منبع مهمی برای جذب نخبگان، دین راسک وزیر خارجه امریکا، معتقد است که مهاجرت برای امریکا یعنی یک منبع بزرگ نیروی علمی‏ومغزی‏که بسیار گران‏بهاست.(15) از سوی دیگر، کشورهای مبدأ و جهان سوم قرار دارند که همه سرمایه و هستی خود را تقدیم بیگانگان می‏کنند. با نگاهی به آمار و ارقام، این معضل بیش‏تر آشکار می‏گردد:
در حال حاضر، بیش از 000/150 نفر مهندس و پزشک ایرانی در امریکا زندگی می‏کنند. تمام ورودی‏های با رتبه دو رقمی (99 ـ 1) کنکور سراسری دانشگاه‏های کشور، هر سال از بهترین دانشگاه‏های دنیا دعوت‏نامه دریافت می‏کنند. قریب نود نفر از 135 دانش‏آموزانی که در سه سال گذشته در المپیادهای علمی صاحب مقام شده‏اند، در یکی از بهترین دانشگاه‏های امریکا به تحصیل مشغول شده‏اند.(16)
براساس سرشماری 1990 امریکا، قریب 220 هزار نفر خود را ایرانی تبار معرفی کرده‏اند و قریب 77 درصد آنان دارای‏تحصیلات‏دانشگاهی‏هستند.(17) براساس آمار ارائه شده، تنها 1826 ایرانی عضو هیأت علمی تمام وقت و رسمی در دانشگاه‏های امریکا و کانادا به تدریس مشغولند که با احتساب استادان نیمه وقت، به حدود 5000 نفر می‏رسند. در حالی که، تا پایان سال 1372 تعداد استادان و دانشیاران شاغل در ایران، 1500 نفر بوده که در سال 1375 به 2200 نفر رسیده و تعداد استادیاران نیز 6000 نفر بوده است.(18)
زیان کشور ما از صادرات مغز، بالغ به 38 میلیارد دلار برآورد شده، در حالی که درامدسالانه کشور از محل صادرات نفت قریب12میلیارددلاراعلام‏گردیده‏است.(19)
بر اساس اظهارنظر مسؤولان رسمی کشور، آمار مهاجران کشور بسیار شگفت‏انگیز است؛ در یک اظهارنظر رسمی آمده است: هرچند آمار مهاجران ایرانی از 2 تا 7 میلیون نفر ذکر می‏شود، اما براساس آمار رسمی حاصل آمده از تجربه کاری، می‏توان گفت: قریب 3 میلیون نفر از ایرانیان به صورت مهاجر در 20 کشور مهم جهان پراکنده‏اند که به ترتیب، در امریکا 2/1 میلیون نفر، کانادا 200 هزار نفر، انگلستان 180 هزار نفر، آلمان 110 هزار نفر، فرانسه 100 هزار نفر، سوئد 90 هزار نفر، استرالیا 70 هزار نفر، اتریش و ایتالیا، هر یک 30 هزار نفر، یونان 10 هزار نفر و بلژیک، نروژ و اسپانیا، هر یک 5 هزار نفر زندگی می‏کنند.(20)
همچنین در خصوص وضعیت اقتصادی مهاجران خارجی، به ویژه ایرانیان مقیم امریکا، آمده است: آخرین آماری که اداره آمار ایالات متحده امریکا در سرشماری 10 سال پیش ارائه کرده، نشان می‏دهد که 46 درصد مهاجران ایرانی دارای مدرک لیسانس و بالاترند و 42 درصد در رده‏های بالای علمی و حرفه‏ای و 22 درصد صاحبان شرکت‏های بزرگ تجاری، کارخانه‏های صنعتی بیمارستان و ورزشگاه می‏باشند و میانگین درآمد مهاجران ایران، 55 هزار دلار و میانگین درآمد شهروندان امریکایی 35 هزار دلار می‏باشد.(21)
در یک برآورد شگفت‏انگیز، خسارت ناشی از فرار مغزها در ایران، رقمی بالغ بر 000/000/000/400/30 تومان اعلام شده است.(22) هرچند که صحت این برآورد، مورد تردید جدّی است.
هرچند این خسارت اختصاص به ایران ندارد و پدیده‏ای است عام و فراگیر، ولی باید اهتمام جدّی در رفع آن مبذول داشت. در ذیل، آمارهای دیگری در این زمینه در چند کشور بیان می‏شود.
در سال 1995، 450 هزار نفر از تحصیل‏کردگان مصری در امریکا، 6 هزار نفر در کانادا، 150 هزار نفر در استرالیا و 155 هزار نفر در اروپا به سر می‏بردند. در سال 1993، 130 هزار نفر از فارغ التحصیلان روسی به اروپا و امریکا مهاجرت کردند. در سال 1989، 22900 متخصص، کشور شوروی (سابق) را ترک کردند. در سال 1990، 410 هزار نفر از متخصصان هندی به خارج رفتند که 30 درصد در امریکا و 23 درصد در آسیای غربی و 11 درصد در اروپا مقیم شدند. درآمد امریکا در سال 1995 از تحصیل دانشجویان خارجی یک میلیارد دلار بوده است.(23)
در ایران نیز این آمار بسیار تکان‏دهنده است. چندی پیش وزیر علوم، تحقیقات و فناوری کشورمان اعلام کرد که در سال 1379، 220 هزار نخبه علمی، مدیریتی و صاحب سرمایه به یکی از کشورهای غربی مهاجرت کردند. این رقم در سال پیش از آن، قریب 90 هزار نفر بود!(24) همچنین آمده است که از 175 نفر دارنده مدال‏های المپیاد کشورمان در دو دهه اخیر قریب 92 درصد آنان به خارج رفته‏اند!(25)

راه‏های‏جلوگیری از فرار مغزها

برای جلوگیری از فرار مغزها و جبران خسارت‏های ناشی از آن، باید اقدامات جدّی در این زمینه صورت گیرد؛ برخی اقدامات کوتاه مدت و برخی نیز نیازمند برنامه‏های زیربنایی و بلند مدت است:
ـ راه حل اساسی و مؤثر برای جلوگیری از پدیده "فرار مغزها" ایجاد شرایط مناسب کار، تحقیق و پژوهش و دستمزد کافی و از بین بردن بی‏عدالتی و تبعیض است که خود موجب جلب نخبگان می‏شود.
ـ از دیگر راه‏های جلوگیری از پدیده "فرار مغزها"، برنامه‏ریزی بلندمدت و حساب شده برای استفاده از نیروهای انسانی است و این امر باید مبتنی بر این اصل باشد که تربیت متخصصان باید بر اساس نیازها و متناسب با ظرفیت‏های داخلی و به قدر نیاز باشد، تا کمکی اساسی به تحکیم زیربنای اقتصادی کشور باشد.
ـ از دیگر شیوه‏های جذب نخبگان در داخل کشور، که در کنار آموزش‏های فنی و زیربنایی و به روز نخبگان قرار دارد، این است که صندوقی بدین منظور در نظر گرفته شود تا فارغ‏التحصیلان دانشگاهی، به محض فراغت از تحصیل و تا زمانی که موفق به پیدا کردن شغل و کاری مناسب نشده‏اند، از این صندوق وام‏های اشتغال، حق بیمه بی‏کاری و مانند آن دریافت دارند.
ـ نظارت بر فارغ‏التحصیلانی که به خارج عزیمت می‏کنند و ارتباط عاطفی باآنان‏ازدیگرراه‏کارهای‏جذب‏نخبگان‏است.
ـ نظارت بر رشته‏های علمی موردنیاز ـ بدین صورت که دولت بر اساس نیازهایی که دارد اقدام به آموزش و تربیت کادر مجرّب و موردنیاز خود نماید و در مقابل، تعهد کند که به فارغ‏التحصیلان و نخبگان تربیت یافته کاری مناسب واگذار نماید ـ از دیگر اقدامات مؤثر است. بدین صورت علاوه بر آن‏که از هدر رفتن نیروهای نخبه و ذخایر انسانی جلوگیری می‏شود، شاهد پویایی و بالندگی و توسعه همه جانبه کشور خواهیم بود.
ـ تأسیس مرکز کاریابی برای فارغ‏التحصیلان و نخبگان دانشگاهی از جمله اقدامات بایسته است تا دانشجو پیش از فراغت از تحصیل بتواند براساس علاقه و نیاز، شغل آینده خود را انتخاب کند و به محض فراغت از تحصیل در مراکز مورد نیاز، به خدمت گمارده شود.
ـ ارتباط صنعت و دانشگاه از جمله عوامل مهمی است که موجب جلوگیری از فرار مغزها می‏شود. عدم ارتباط بین دو نهاد و عدم تناسب آموزش‏های نظری با فعالیت‏های عملی از جمله عوامل مهم پدیده "فرار مغزها"ست؛ یعنی در دانشگاه به مباحث صرفا نظری پرداخته می‏شود و در صنعت، که محل کار و عمل و میدان است، این مباحث کارایی لازم را ندارد. ارتباط این دو مرکز مهم از جمله عوامل قطع وابستگی و علاقه‏مند ساختن دانشجو و جذب سرمایه‏ها و اشتغال‏زایی در صنایع است.(26)
ـ باید به این معضل بزرگ به عنوان یک پدیده ملی نگاه شود. دولت و مجلس و رسانه‏های همگانی نسبت به حل آن عزم ملی از خود نشان دهند.
ـ وجود ثبات و آرامش سیاسی و همدلی، همکاری و وحدت نیروهای خودی و احزاب سیاسی و مسؤولان زمینه‏ساز ثبات و آرامش روحی افراد خواهد بود و این خود زمینه‏ساز حل بسیاری از مشکلات.
ـ احترام و توجه بیش‏تر به علم، دانش، خلّاقیت و تحصیل ضروری است. نخبگان و تحصیل‏کردگان جامعه باید در صدر توجه مسؤولان فرهنگی و رسانه‏های همگانی قرار گیرند. علاوه بر این، باید ستادهای ویژه‏ای تشکیل گردد و مشکلات مادی و معنوی فارغ‏التحصیلان و نخبگان کشور را خارج از برنامه و به صورت ضربتی حل نمایند.
ـ تأسیس شهرک‏هایی برای محققان و تأمین همه نیازهای علمی، تحقیقاتی، مادی و معنوی آنان در این مجموعه، به گونه‏ای که آنان بتوانند با خیالی آسوده به حل معضلات علمی و فرهنگی جامعه همت گمارند، مطلوب است. روشن است که برای هر مجموعه علمی همسویی، می‏توان چنین اقدامی به عمل آورد؛ بخش صنعت، بخش کشاورزی، بخش خدمات، علوم انسانی، علوم پایه و... .
ـ تجدیدنظر جدّی در وضع دانشگاه‏ها و بودجه‏های تحقیقاتی آنان و تخصص اعتبارات و امکانات ویژه‏ای برای آنان در راستای تحقیق و پژوهش باید مورد توجه باشد.
ـ تغییر ساختار نظام آموزشی، تغییر نظام حاکم بر مؤسسات آموزش عالی، گماردن افرادی شایسته و فارغ از گرایش‏های سیاسی، حزبی و جناحی بر صدارت آن‏ها، از جمله عوامل مؤثر در جلوگیری از پدیده "فرار مغزها" است.
و سرانجام آنچه از همه مهم‏تر است اصلاح مفاسد اداری و حاکمیت روابط شخصی و فامیلی و گروهی و حزبی و جناحی است.

پی‏نوشت‏ها

1ـر.ک:حسن‏وقوفی،فرارمغزها، تهران، مؤسسه‏فرهنگی‏انتشاراتی‏زاهد، ص 9
2ـ ر. ک: پریدخت وحیدی، مهاجرت بین‏الملل و پیامدهای آن، سازمان برنامه و بودجه، ص 1364
3ـمحمدمعین،فرهنگ‏معین،ج4،واژه‏مهاجرت
4ـ ر.ک: جورج ریتزر، نظریه‏های جامعه‏شناسی دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثی، فصل پنجم
5ـ رحیم‏زاده اسکویی، کندوکاوی مقدماتی در زمینه تکنولوژی، تهران، وزارت امور اقتصادی و دارایی، ص 4
6الی 10ـ در این زمینه ر. ک: حسین شهیدزاده، "فرار مغزها، مشکل بزرگ جهان سوم"، / اطلاعات سیاسی، اقتصادی، ش 45،46،ص4/همان / ص 6
11ـ عسگری و دیگران، فرار مغزها؛ انتقال معکوس تکنولوژی، ترجمه مجید محمدی، تهران، آفتاب، 1376، ص 7
12و13ـ ر. ک.به: رضا منصوری، «نگرشی بر وضعیت تحقیقات در ایران»، فصلنامه سیاست علمی و پژوهشی، ش اول، 1370، ص 16 / ص 18
14ـ وای، شیاتوهانگ، «تحلیلی تجربی از فرار مغزها و دانشجویان خارجی به امریکا»، ترجمه گروه فرهنگی، مجله راهبرد، ش 2، سال 2 (1372)، ص 150
15و16ـ به نقل از: حسن وقوفی، پیشین، ص 50 / احسان نراقی، جامعه، جوانان، دانشگاه، ص 227 / ص 54
17ـ ماهنامه گزارش، ش 56
18و19ـحسن‏وقوفی،پیشین،ص81/ص86
20و21ـ روزنامه جام جم ،15/10/80، ص7 مصاحبه با مشاوران سازمان فرهنگ و ارتباطات
22ـ روزنامه همشهری، ش 2543، 4/8/80
23ـ عسکری و دیگران، پیشین ،ص 6
24و25ـ روزنامه انتخاب، 12/2/80
26ـ ر. ک: حسین‏شهیدزاده،پیشین،ص 11